Ograničenja i derogacija ljudskih prava

 

 

Član 4. Pakta o građanskim i političkim pravima (PGP):

1. U slučaju da izuzetna opšta opasnost ugrozi opstanak nacije i da je to objavljeno službenim aktom, države članice ovog pakta mogu da preduzmu, u onom strogom obimu u kojem to stanje zahtijeva, mjere koje odstupaju od obaveza predviđenih ovim paktom, pod uslovom da te mjere ne budu u nesaglasnosti sa ostalim obavezama koje im nameće međunarodno pravo i da nemaju za posljedicu diskriminaciju zasnovanu samo na rasi, boji, polu, jeziku, vjeri ili socijalnom porijeklu.

2. Prethodna odredba ne dopušta nikakvo odstupanje od čl. 6, 7, 8 (tač. 1 i 2), 11, 15, 16, i 18 ovog pakta.

3. Države članice ovog pakta koje se koriste pravom odstupanja moraju odmah da preko generalnog sekretara Ujedinjenih nacija, saopšte ostalim državama članicama odredbe od kojih su odstupile, kao i razloge ovog odstupanja. One će istim putem ponovo obavijestiti o tome kada budu prestale sa ovim odstupanjima.

(Sl. list SFRJ, br. 7/71)

Član 15 Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda:

1. U doba rata ili druge javne opasnosti koja prijeti opstanku nacije, svaka visoka strana ugovornica može poduzeti mjere koje odstupaju od njenih obveza po ovoj konvenciji, i to u najnužnijoj mjeri koju zahtijeva hitnost situacije, s tim da takve mjere ne budu u neskladu s njenim drugim obvezama prema međunarodnom pravu.

2. Prethodna odredba ne dopušta odstupanje od članka 2. osim u pogledu smrti prouzrokovane zakonitim ratnim postupcima, ili članka 3. i 4, stavak 1. članka 7.

3. Svaka visoka strana ugovornica koja koristi svoje pravo da odstupi od odredbi Konvencije obavještava u potpunosti Generalnog sekretara Savjeta Europe o mjerama koje poduzima i razlozima za njih. Ona, također, obavještava Generalnog tajnika Savjeta Europe kada takve mjere prestaju djelovati i kada se odredbe Konvencije ponovo počinju u potpunosti primjenjivati.

(Sl. glasnik BiH, br. 6/99)

 

3.1. Ograničenja i derogacija po Ustavu Bosne i Hercegovine

 

Ustav Bosne i Hercegovine ne sadrži izričite odredbe o ograničenjima i derogaciji ljudskih prava. Međutim, u članu 2, tačka 2, navodi se da se prava i slobode određene u Evropskoj konvenciji za zaštitu ljudskih prava i temeljnih sloboda, te njenim protokolima izravno primjenjuju u Bosni i Hercegovini i imaju prvenstvo nad svakim drugim pravom. Shodno tome, ograničenja ljudskih prava i derogacija, što je predmet našeg istraživanja u Bosni i Hercegovini, sadržani su u Evropskoj konvenciji za zaštitu ljudskih prava i temeljnih sloboda kao i protokolima uz nju.

 

3.2. Ograničenja ljudskih prava

 

U evropskom sistemu ljudskih prava, koji je sadržan u Evropskoj konvenciji za zaštitu ljudskih prava i temeljnih sloboda, predviđeni su izuzeci, posebne restrikcije i rezerve.

 

3.2.1.  Izuzeci

 

Izuzeci se javljaju na više mjesta u Evropskoj konvenciji i protokolima uz nju. Poseban značaj, svakako, imaju izuzeci u odnosu na pravo na život. Naime, u stavu 1 člana 2 navodi se da je „pravo na život svakog čovjeka zaštićeno zakonom. Niko ne može biti namjerno lišen života osim kod izvršenja smrtne kazne po presudi Suda, kojom je proglašen krivim za zločin za koji je ova kazna predviđena zakonom“. Odredbe ovog člana, također, predstavljaju određeni izuzetak u odnosu na zabranu lišavanja života. Međutim, ovdje treba dodati da je protokolima broj 6 iz 1985. godine, te br. 13 iz 2002. godine ukinuta smrtna kazna u potpunosti, tako da za sve zemlje koje su ratificirale ove protokole odredba, ili izuzetak, iz stava 1, nema više nikakav praktičan značaj.

Međutim, posebno veliki značaj imaju izuzeci iz stava 2 ovog člana, gdje se navodi da „lišavanje života nije u suprotnosti sa ovim članom ako proizilazi iz upotrebe sile koja je apsolutno neophodna: a) u odbrani svakog pojedinca od nezakonitog nasilja; b) prilikom zakonitog lišavanja pojedinca od nezakonitog nasilja; i c) u akciji poduzetoj, u skladu sa zakonom, radi gušenja nemira ili pobune.“ Tim povodom Evropski sud za ljudska prava je u slučaju Stewart protiv Ujedinjenog Kraljevstva iz 1984. godine naveo važno tumačenje koje se odnosi na upotrebu sile koja može imati za posljedicu, kao nenamjeran ishod, lišavanje života[1].

U svim ovim slučajevima radi se o upotrebi sile radi određenog cilja, s tim da ta upotreba sile ne smije biti veća od one koja je neophodna za ostvarenje toga cilja. Ovdje je, zapravo, došao do primjene princip proporcionalnosti između intenziteta sile koja je primijenjena i cilja koji se time želi postići. Iz jurisprudencije Evropskog suda za ljudska prava vidljivo je da su posebno frekventne odluke koje se odnose na izuzetak za slučaj nemira ili pobune. Tako se navode slučajevi koji najčešće spadaju u lišavanje života, kao i u  slučajeve nemira ili pobune, što je vidljivo u predstavkama X protiv Belgije iz 1966. godine, Farell protiv Ujedinjenog Kraljevstva iz 1980. godine, te Kelly protiv Ujedinjenog Kraljevstva iz 1990. godine, gdje je Evropski sud podržao stanovište da je država bila u pravu kada su njeni organi lišili života pojedina lica u situaciji koja se mogla označiti kao “nemir” i sa obrazloženjem da je ograničavanje prava iz člana 2 Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda bilo proporcionalno legitimnom cilju koji se želio ostvariti. Drugim riječima, kod svih navedenih ubistava koja su počinili policijski i vojni organi, Evropski sud za ljudska prava je zastupao mišljenje da primjena sile nije bila jačeg intenziteta od one koja je apsolutno neophodna da se društvo odbrani od nezakonitog nasilja.

Posebno veliki značaj imaju i izuzeci predviđeni odredbama člana 5 Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda. Naime, u tački 1, člana 5 Evropske konvencije navodi se osnovna odredba da „svako ima pravo na slobodu i sigurnost ličnosti“. Međutim, odmah iza toga u tekstu Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda navodi se da je ipak moguće lišiti slobode čovjeka ukoliko je to u skladu sa zakonom propisanim postupkom. Izuzeci u stavu 1, člana 5, moraju biti striktno tumačeni i restriktivno primijenjeni, što je i potvrđeno u presudi Evropskog suda za ljudska prava Ciulla protiv Italije iz 1989. godine.

Iz spiska izuzetaka koje navodi član 5 Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda vidljivo je da, zapravo, Evropska konvencija trajno legitimira određeni broj lišavanja slobode. Pri tome se svakako radi prvenstveno o izuzecima koji se odnose na lišavanje slobode usljed razloga koji proizilaze iz krivičnog prava. Međutim, Evropska konvencija predviđa i čitav niz mogućnosti koje imaju državni organi da pojedina lica liše slobode, a da pri tome nisu počinila nikakvo krivično djelo, to su lica poput maloljetnika, skitnica, lica oboljelih od infektivnih bolesti, umno poremećenih lica, alkoholičara, narkomana i stranaca u povodu deportacije ili ekstradicije.

Uvid u jurisprudenciju Evropskog suda za ljudska prava pokazuje da ni u ovim slučajevima, nije isključena kontrola organa zaštite ljudskih prava. Postoje brojni slučajevi u kojima je Evropski sud za ljudska prava osudio ponašanje države u ostvarivanju ovih izuzetaka, u odnosu na opće pravilo zaštite svakog čovjeka od lišavanja slobode, ukoliko je smatrao da je država prešla dopuštene okvire predviđene Evropskom konvencijom za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, kao što su Guzzardi protiv Italije iz 1980. godine i Bouamar protiv Belgije iz 1988. godine. Evropski sud za ljudska prava je u predmetu Bozano protiv Francuske iz 1986. godine, isto tako, intervenirao onda kada su mjere lišavanja slobode, koje predstavljaju izuzetke, poduzete pod nenormalnim uvjetima, ali i u predmetu Winterwerp protiv Holandije iz 1979. godine, kada nije poštivan princip habeas corpus, koji inače znači garanciju da će lice koje je lišeno slobode biti odmah privedeno pred službeno lice i da će mu se saopštiti razlozi zbog kojih je lišen slobode.

Na isti način treba tumačiti i sve druge izuzetke kao što su, na primjer, Protokol broj 1, član 1, stav 2, gdje se navodi da „predhodne odredbe, međutim, ni na koji način na utiču na pravo države da primjenjuje takve zakone koje smatra potrebnim da bi nadzirala korištenje imovine u skladu s općim interesima, ili da bi osigurala naplatu poreza ili drugih doprinosa ili kazni“; Protokol broj 7, član 1, stav 1 koji ističe da „stranac koji zakonito boravi na teritoriji jedne države ne može se iz nje protjerati, osim na osnovu odluke donijete u skladu sa zakonom, i ima pravo: a) da podnese razloge protiv svog protjerivanja; b) da se njegov predmet preispita; i c) da u te svrhe bude zastupan pred nadležnim organom ili licem ili licima koja taj organ odredi“ i Protokol broj 7, član 2, stav 2 koji glasi: „ovo pravo može podlijegati izuzecima u odnosu na djela manjeg značaja, koja su određena zakonom, ili u slučajevima kada je licu koje je u pitanju u prvom stepenu sudio najviši sud ili je bilo osuđeno na osnovu žalbe na oslobađajuću presudu“.

 

3.2.2. Posebne restrikcije

 

Posebne restrikcije čine ona ograničenja ljudskih prava koja može izvršiti država uoliko postoje uvjeti koje predviđa Evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda. Radi se o tri uvjeta, i to: a) da su ograničenja propisana zakonom ili da su u skladu sa zakonom; b) da su ta ograničenja u interesu demokratskog društva; i c) da za to postoje određeni, jasno izraženi legitimni ciljevi. Posebne restrikcije su, prema tome, trajne mogućnosti države da ograniči određena ljudska prava iz Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda.

Sva tri navedena kriterija sadržana su u Preambuli Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda. Princip saglasnosti sa zakonom proizlazi iz principa „vladavine prava“, princip neophodan u demokratskom društvu proizlazi iz stava da se ljudska prava „najbolje štite stvarnom političkom demokratijom“, dok su legitimni ciljevi države, zapravo, uglavnom podudarni sa „istim stremljenjima i zajedničkim naslijeđem političkih tradicija, ideala, slobode i vladavine prava“. Principom koji proizlazi već iz Preambule Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda da se ljudska prava „s jedne strane, najbolje štite stvarnom političkom demokratijom, a s druge zajedničkim shvatanjem i poštivanjem ljudskih prava o kojima ovise“ uspostavlja se ravnoteža upravo između vršenja individualnog prava i nužnosti da se štiti demokratsko društvo u cjelini.

Suština posebnih restrikcija je u tome da dopušta državi ograničenja određenih ljudskih prava i da u isto vrijeme omogućava evropskim organima da ostvare kontrolu nad tim aktivnostima države. Posebne restrikcije su dopuštene državi pod uvjetima kojim se omogućava evropska kontrola ocjene njihove saglasnosti sa odredbama Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda. U većini slučajeva posebnih restrikcija koje su  predviđene Evropskom konvencijom, državi je dato relativno široko polje slobodne procjene. Postoji ipak mogućnost i obaveza evropskih sudskih organa da vide da li je država ostala unutar granice slobodne procjene koje su joj ostavljene Evropskom konvencijom.

Evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, iscrpnim obrazlaganjem je restrikcija u paragrafu 2, zapravo, nastojala da navedena prava ostanu, što je moguće više, u svom integralnom obliku, i da se primjenjuju sa što manje restrikcija. Upravo zato, opširnost tog paragrafa rezultat je nastojanja da se što preciznije izraze ograničenja, kako bi se moguća samovolja države u ime općeg interesa svela na što je moguće manju mjeru. Sprečavajući da država ima neograničenu diskrecionu vlast, Evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda očito nije prihvatila slogan da cilj opravdava svako sredstvo. Posebne restrikcije koje su sadržane u članovima od 8 do 11 Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda imaju dvostruku funkciju što predstavlja osnov za državu da vrši restrikciju određenih ljudskih prava – dakle, odstupa od svoje osnovne obaveze da štiti ljudska prava iz Evropske konvencije, ali i osnov za zaštitu pojedinca od arbitrarnosti države u pogledu restrikcije datih ljudskih prava – ako je državi već dopuštena restrikcija tih prava.

Evropski sud za ljudska prava je u slučaju Leander iz 1987. godine istakao da sam zakon mora jasno naglasiti opseg diskrecije koja se prenosi na nadležne vlasti u odnosu na legitimni cilj[2]. Precizno zakonsko normiranje navedene oblasti, također, je potvrđeno i u predmetu Kruslin i Huvig iz 1990. godine gdje se naglasak stavlja na ozbiljno miješanje u privatni život i korespodenciju[3]. U skladu sa navedenim može se zaključiti da samo jasan i precizan zakon sa jasno naglašenim ciljem može biti osnova kriterija ograničenja ljudskih prava u skladu sa zakonom.

Pojam demokratsko društvo je sveobuhvatan pojam i najčešće se u evropskim dokumentima označava terminima pluralizam, tolerancija, duh otvorenosti i sloboda izražavanja. Evropski sud za ljudska prava je u predmetu Lingens iz 1986. godine istakao tri zahtjeva koje država treba ispuniti prilikom ograničenja ljudskih prava po kriteriju neophodnosti u demokratskom društvu i to: a) da li su motivi umjesni i dovoljni; b) da li je miješanje države proporcionalno željenom cilju; i c) da li države održavaju ravnotežu između interesa pojedinca i općeg interesa.

Treći kriterij kojeg država prilikom ograničenja ljudskih prava mora uzeti u obzir su legitimni ciljevi. Na taj način se u svim spomentim državama članicama Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda navode legitimni ciljevi koji znače putokaz u zaštiti interesa demokratskog društva. Iz ovoga se može zaključiti da poduzimanje mjera u interesu demokratskog društva nije bio dovoljan kriterij za ograničenje ljudskih prava od strane države, pa se kod skoro svih država članica pojavljuju propisane kategorije ili ciljevi, kao što su: nacionalna bezbjednost, javna sigurnost, ekonomska dobrobit zemlje, sprečavanje nereda ili zločina, zaštita zdravlja i morala, zaštita prava i sloboda drugih, javni poredak (član 9 Evropske konvencije) i sprečavanje širenja povjerljivih informacija i interes očuvanja autoriteta i nepristrasnosti sudstva (navodi se samo u članu 10 Evropske konvencije).

 

3.2.3. Rezerve

 

Rezerve predstavljaju pravo država da prilikom ratificiranja Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda isključe ili modificiraju svoje obaveze koje proizilaze iz toga dokumenta. Mogućnost isticanja rezervi predstavlja podešavanje države prema zahtjevima Evropske konvencije vezano za svoje specifične mogućnosti i potrebe. Međutim, naša država u postupku ratifikacije Evropske kovencije za zaštitu ljudskih prava nije istakla nikakve rezerve, pa prema tome ta odredba nema nikakav praktični značaj za državu Bosnu i Hercegovinu.

 

3.3. Derogacija

 

Derogacija ljudskih prava predstavlja mogućnost države da derogira izvjesna ljudska prava i slobode u vrijeme rata ili neke druge javne opasnosti koja prijeti opstanku nacije. Vanredno stanje zapravo znači stanje ozbiljne opasnosti koja ugrožava postojanje države, dok se dopuštenjem derogiranja zapravo aktuelizira stari princip stanja nužde ili izuzetnih okolnosti, koji dopušta državi da, u svakoj situaciji, osigura kontinuitet države. Samo određeni broj ljudskih prava ne mogu biti predmet suspenzije, pa se iz toga može zaključiti da je najveći broj ljudskih prava podložan suspenziji, uključujući tu čak i neka najvažnija prava, kao što su pravo na pošteno suđenje i  pravo na zaštitu slobode i sigurnosti čovjeka.

Država Bosna i Hercegovina je za vrijeme rata od 1992. do 1995. godine proglasila vanredno stanje[4].

Bosna i Hercegovina, prema Ustavu iz 1995. godine (Aneks 4 Okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini), ne sadrži izričite odredbe o mogućnosti derogacije ljudskih prava u slučaju vanrednog stanja. Međutim, već spomenutim unošenjem u Ustav odredbe o direktnoj primjeni Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, te njenom prioritetu nad svakim drugim pravom u našoj državi, uvedeno je i pravo države na derogaciju određenog broja ljudskih prava u slučaju postojanja stanja rata ili druge javne opasnosti koja ugrožava opstanak nacije. Prema tome, sve doredbe člana 15 Evropske konvencije za zaštitu ljduskih prava i osnovnih sloboda odnose se, zapravo, i na našu državu. Na taj način princip derogacije je prihvatanjem Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda uveden kao pravo države Bosne i Hercegovine.

U tom smislu, ako država Bosna i Hercegovina želi ograničiti određena ljudska prava prema ovlaštenjima člana 15, mora ispoštovati sljedeće uvjete: a) rat ili druga ozbiljna opasnost koja ugrožava opstanak nacije, b) srazmjernost poduzetih mjera u skladu sa ozbiljnošću situacije, c) saglasnost sa drugim obavezama međunarodnog javnog prava, d) zabrana derogiranja određenih ljudskih prava, e) obaveza informiranja generalnog sekretara Vijeća Evrope o poduzetim mjerama i f) informiranje generalnog sekretara Vijeća Evrope o prestanku poduzetih mjera.

Prema Evropskoj konvenciji za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda apsolutno su zaštićena sljedeća ljudska prava: član 2, tačka 1 – pravo na život, član 3 – sloboda od torture i drugih nehumanih ili ponižavajućih postupaka ili kažnjavanja, član 4, tačka 1 – zabrana ropstva i prinudnog rada, član 7 – kažnjavanje samo na osnovu zakona (zabrana retroaktivnog krivičnog zakonodavstva), Protokol broj 6, član 3 – zabrana izricanja smrtne kazne, Protokol broj 7, član 4 – zabrana ponovnog suđenja licima već osuđenim ili oslobođenim povodom istog krivičnog djela (non bis in idem).

Pitanje derogacije ljudskih prava u Bosni i Hercegovini nameće, svakako, i potrebu utvrđivanja prirode uloge i funkcije Ureda visokog predstavnika u Bosni i Hercegovini (Office of the High Representative in Bosnia and Herzegovina – OHR), odnosno visokog predstavnika, u Ustavu Bosne i Hercegovine i uopće u kontekstu ostvarenja Okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini. Naime, Parlamentarna skupština Vijeća Evrope u Rezoluciji 1384, od 23. juna 2004. godine, zatražila je od Venecijanske komisije da razmotri ulogu i pravni opseg Ureda visokog predstavnika u BiH u ustavnom sistemu Bosne i Hercegovine. Parlamentarna skupština Vijeća Evrope je, naime, smatrala „da je nepomirljivo sa demokratskim principima da OHR bude u stanju da donosi izvršive odluke, a da za njih ne snosi odgovornost, niti obavezu da opravda njihovu validnost, a da pri tome nema pravnog lijeka“. Parlamentarna skupština Vijeća Evrope je zatražila od Venecijanske komisije da odredi koliko je ovakva praksa u skladu sa osnovnim principima Vijeća Evrope, posebno sa Evropskom konvencijom za zaštitu ljudskih prava i temeljnih sloboda. U odgovoru na ovo pitanje Venencijanska komisija je u svom Mišljenju o ustavnoj situaciji i ovlaštenjima visokog predstavnika, od 11. marta 2005. godine, zastupala stanovište da su ova ovlaštenja Ureda visokog predstavnika u BiH u skladu sa osnovnim demokratskim principima i Evropskom konvencijom za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, ako se dovedu u vezu sa ulogom države u vanrednom stanju. Ovlaštenja Ureda visokog predstavnika „mogu se kvalificirati kao ovlaštenja u vanrednom stanju. Po samoj svojoj prirodi takva ovlaštenja u vanrednom stanju moraju prestati kada nestane vanredno stanje koje je izvorno opravdalo njihovu primjenu“.

Najzad, da bi se kompletiralo stanovište o pravu države Bosne i Hercegovine na derogaciju osnovnih ljudskih prava iz Evropske kovnencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda potrebno je navesti i odgovarajuće odredbe Zakona o odbrani Bosne i Hercegovine[5]. U članu 10 Zakona o odbrani BiH navodi se da je „Parlamentarna skupština Bosne i Hercegovine nadležna da proglasi ratno stanje na zahtjev Predsjedništva u slučaju direktnog napada na Bosnu i Hercegovinu ili dio Bosne i Hercegovine, i da proglasi vanredno stanje na zahtjev Predsjedništva kada postoji prijetnja postojanju Bosne i Hercegovine, prijetnja napada na Bosnu i Hercegovinu ili bilo koji dio Bosne i Hercegovine ili neposredna ratna opasnost“. U članu 12 Zakona o odbrani BiH navodi se da „Predsjedništvo donosi odluke konsenzusom i nadležno je da: a) zahtijeva proglašenje ratnog stanja od Parlamentarne skupštine; b) zahtijeva proglašenje vanrednog stanja od Parlamentarne skupštine“. U poglavlju IV „Proglašenje ratnog ili vanrednog stanja“ (članovi 40-43), i poglavlju V „Prirodne i druge katastrofe i nesreće” (članovi 44-45) regulira se pitanje zahtjeva za proglašenje ratnog stanja, proglašenja ratnog ili vanrednog stanja, rokova za razmatranje, te angažiranje oružanih snaga u slučaju prirodnih i drugih katastrofa i nesreća.

Slične odredbe o uvođenju vanrednog stanja navedene su i u ustavima Federacije Bosne i Hercegovine (član 9) i Republike Srpske (član 70), što je, svakako, paradoksalno s obzirom na okolnost da takve odredbe nema ustav države kojoj pripadaju ti entiteti.

Ustav Republike Srpske u članu 70 (Narodna skupština), stavak 3, zamijenjen je Amandmanom CVII koji glasi: „Narodna skupština, sukladno Ustavu i zakonu, proglašava: Izvanredno stanje za Republiku ili dio Republike u slučaju ugrožavanja sigurnosti, usljed elementarnih nepogoda (poplava, potresa i požara), prirodnih katastrofa, epidemija, povreda ljudskih prava i sloboda i normalnog funkcioniranja ustavnih organa Republike. Odredbe stavka 3 ovog članka se ne odnose na uporabu vojske i druge mjere iz ovlasti institucija Bosne i Hercegovine“.

Federacija Bosne i Hercegovine, kao entitet države Bosne i Hercegovine, ima ovlaštenje da donosi uredbe sa zakonskom snagom u slučaju opasnosti po zemlju prema članu 9 Ustava: „Vlada Federacije je ovlaštena donositi uredbe sa zakonskom snagom u slučaju opasnosti po zemlju kada Parlament Federacije nije u mogućnosti to učiniti. Svaka uredba imat će snagu zakona i ne može derogirati prava i slobode utvrđene ovim ustavom. Svaka uredba prestat će važiti najkasnije istekom tridesetog dana od njenog objavljivanja, s tim da će prestati važiti odmah po ukidanju odlukom Parlamenta ili na kraju desetog dana od njenog objavljivanja, ukoliko je Parlament Federacije u zasjedanju kada je uredba objavljena. Uredba objavljena dok Federacija upotrebljava oružane snage u skladu sa ovim ustavom ostat će na snazi do petog dana sljedeće sjednice Parlamenta Federacije, kada prestaje važiti, osim ako ne bude potvrđena ali ni u kom slučaju neće važiti duže od šest mjeseci. Po isteku roka važenje odredbe se ne može produžavati, uredba se ne može ponovo donositi niti djelomično mijenjati bez odluke Parlamenta Federacije i njegove saglasnosti.“

Iz navedenog proizilazi da je u procesu ustavnih promjena, koje su inače uvjet za pristupanje Bosne i Hercegovine Evropskoj uniji, potrebno na adekvatan način regulirati pitanje funkcioniranja države Bosne i Hercegovine u uvjetima vanrednog stanja. Sve evropske države su ustavno jasno odredile koji je to organ države koji može proglasiti vanredno stanje. U tom pogledu Bosna i Hercegovina ne može i ne smije biti nikakav izuzetak. Ustavne odredbe koje se pripremaju moraju na posve jasan način propisati koji je to organ koji će ostvarivati zakonodavnu i izvršnu vlast u uvjetima unutrašnje ili vanjske opasnosti koja ugrožava opstanak bosanskohercegovačke nacije, sukladno odredbama člana 15 Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda.

---

[1] Evropski sud za ljudska prava smatra da izuzeci opisani u stavu 2 ukazuju na to da se ova odredba odnosi i na ubistvo sa predumišljajem, ali se ne odnosi isključivo na njega. Kao što je Evropska komisija istakla, tekst člana 2, shvaćen kao cjelina, ne određuje primarno slučajeve u kojima je dozvoljeno ubiti pojedinca sa predumišljajem, već opisuje situacije u kojima je dozvoljeno upotrijebiti silu koja može imati za posljedicu, kao nenamjeran ishod, lišavanje života. Upotreba sile, međutim, ne smije biti veća od apsolutno neophodne za postizanje jednog od ciljeva postavljenih u podstavovima (a), (b) ili (c).

[2] „Gdje se primjena zakona sastoji od tajnih mjera koje nisu dostupne nadzoru pojedinca koji je u pitanju ili širokoj javnosti, sam zakon, nasuprot popratne administrativne prakse, mora naznačavati opseg diskrecije koja se prenosi na na nadležne vlasti sa dovoljnom jasnoćom i u odnosu na legitimni cilj mjere koja je u pitanju, kako bi pružio pojedincu adekvatnu zaštitu protiv proizvoljnog i svojevoljnog miješanja“.

[3] „Prisluškivanje i drugi oblici presretanja telefonske konverzacije predstavljaju ozbiljno miješanje u privatni život i korespodenciju i moraju, shodno tome, biti zasnovane na zakonu koji je posebno precizan. Ključno je da postoje jasni, detaljni propisi o tom predmetu pošto se raspoložive tehnologije neprekidno usavršavaju i postaju sve više sofisticirane.“

[4] Ustav Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine (Ustav SRBiH) iz 1974. godine imao je odredbe o stanju nužde u vidu rata ili neposredne ratne opasnosti. Na osnovu te odredbe Bosna i Hercegovina je proglasila 8. aprila 1992. godine „stanje ratne opasnosti“, što se u potpunosti uklapa u spomenutu odredbu o „javnoj opasnosti koja na ozbiljan način ugrožava opstanak nacije“ iz člana 15 Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, da bi 20. juna 1992. godine donijelo Odluku o proglašenju ratnog stanja. U periodu od 14. decembra 1995. godine, kada je u Parizu potpisan Okvirni mirovni sporazum za mir u Bosni i Hercegovini, do 22. decembra 1995. godine, kada je Predsjedništvo Bosne i Hercegovine donijelo Odluku o ukidanju ratnog stanja, bila je na snazi i Evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava, pa time i član 15 te konvencije.

Transfer zakonodavne vlasti na izvršnu vlast, ali i derogaciju ljudskih prava omogućio je Ustav Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine iz 1974. godine, u mjeri u kojoj to međunarodni dokumenti dozvoljavaju i u kojoj je potrebno radi odbrane države. Iz odredbe člana 350 Ustava SRBiH i amandmana na taj ustav iz 1990. godine vidljivo je da za vanredno stanje – u ovom slučaju ratno stanje ili stanje neposredne opasnosti – ustav predviđa, prije svega, transfer zakonodavne vlasti na izvršnu vlast, pri čemu Predsjedništvo SRBiH na prijedlog Izvršnog vijeća ili po svojoj inicijativi donosi uredbe sa zakonskom snagom o pitanjima iz nadležnosti Skupštine SRBiH.

Ustav SRBiH, dalje dopušta derogaciju određenih ljudskih prava, tj. dopušteno je da se uredbama sa zakonskom snagom obustavi primjena pojedinih – dakle, nikako svih odredbi ovog ustava koje se odnose na pojedine slobode, prava i dužnosti čovjeka i građanina, što je posve u skladu, ne samo sa odredbama Pakta o građanskim i političkim pravima Ujedinjenih nacija iz 1966. godine, nego i člana 15 Evropske konvencije. Dozvoljava se i mogućnost preuređenja izvršnih i upravnih organa, mijenjanje sastava i ovlaštenja izvršnih organa i organa uprave, kao i stvaranje novih institucija, ukoliko novonastala društvena situacija nametne tu potrebu.

Iz svega navedenog, jasno je vidljivo da se radi o privremenoj suspenziji ljudskih prava i da će Predsjedništvo SRBiH uredbe sa zakonskom snagom o pitanjima iz nadležnosti Skupštine podnijeti na potvrdu Skupštini SRBiH čim ona bude u mogućnosti da se sastane, čime je jasno naglašen demokratski smisao i karakter vanrednog stanja prema Ustavu iz 1974. godine. Naime, obavezom da će poštivati Pakt o građanskim i političkim pravima, SR Bosna i Hercegovina, odnosno Republika Bosna i Hercegovina, je od 8. aprila 1992. godine, kada je donijeta odluka o neposrednoj i ratnoj opasnosti – mogla posve legalno i legitimno odstupiti od obaveze poštivanja pojedinih ljudskih prava, na način na koji to spomenuti Pakt propisuje.

Istraživanje primjene odredbi člana 350 Ustava Republike BiH i karaktera vanrednog stanja koje je nastalo tokom iredentističkog rata koji je vođen protiv Republike Bosne i Hercegovine (1992.-1995.) ima, nesumnjivo, veliki značaj i za utvrđivanje ustavnopravnog i međunarodnopravnog karaktera države Bosne i Hercegovine tokom ovog perioda. Odredbe člana 350 Ustava SR Bosne i Hercegovine iz 1974. godine imale su veliki historijski, ali i praktični značaj.

SRBIH, ili Republika BiH, je od 8. aprila, kada je donijela Odluku o neposrednoj i ratnoj opasnosti – mogla posve legalno i legitimno odstupiti od obaveze poštivanja pojedinih ljudskih prava, na način na koji to Pakt propisuje. Ona je mogla posve legalno uvesti određene oblike prisilnog rada u mjeri u kojoj su to zahtijevali interesi odbrane države od stranih, regularnih i brojnih domaćih paramilitarnih i paradržavnih tvorevina. Nikakva druga državna ili paradržavna, vojna ili paramilitarna formacija – kakvih je sve bilo na teritoriji Republike BiH za vrijeme rata u periodu od 1992. do 1995. godine nije bila legitimirana da izvrši bilo kakva ograničenja ljudskih prava.

Upravo iz tog razloga, ova tema ima veliki značaj za određivanje ustavnog i državnog kontinuiteta Bosne i Hercegovine i, posebno, njenog legitimiteta. Teritorijalna odbrana i Armija BiH bile su jedine legitimne, vojne i političke snage, koje su tokom spomenutog rata postojale unutar međunarodno priznatih granica. Država BiH je, dakle, bila jedina ovlaštena da primjenjuje određene mjere derogacije ljudskih prava saglasno odredbama Pakta (ograničenje slobode kretanja, obavezni rad, zabrana okupljanja itd.) i Evropske konvencije, što ukazuje da se ovdje prvenstveno radi o legitimnom pravu Republike BiH kojeg moraju imati u vidu sve međunarodne, političke i sudske institucije, posebno, svakako, Tribunal za ratne zločine počinjene na prostoru bivše Jugoslavije u Hagu. Aktuelni prijem Bosne i Hercegovine u Savjet Evrope nameće obavezu da se Ustav Bosne i Hercegovine u potpunosti usaglasi sa Evropskom konvencijom za zaštitu ljudskih prava. To, naravno, nameće i potrebu postojanja ustavne odredbe o ponašanju države Bosne i Hercegovine u vrijeme rata ili neke druge javne opasnosti koja ugrožava opstanak bosanskohercegovačke „nacije“. (vidi o tome: L. Sadiković, Vanredno stanje i ljudska prava, Magistrat Sarajevo, 2003.)

[5] Zakon o odbrani Bosne i Hercegovine, Službeni glasnik BiH, 88/05 od 20.12.2005.