Zabrana ropstva (08)

4.4. Zabrana ropstva i prinudnog rada

 

Član 8 PGP:

1. Niko se ne može držati u ropstvu; ropstvo i trgovina robljem su zabranjeni u svakom obliku.

2. Niko se ne može držati u potčinjenosti.

3. (a) Niko se ne može primorati na prisilan ili obavezan rad;

(b) stav (a) ove tačke ne može se tumačiti kao da zabranjuje, u

zemljama gdje neki zločinci mogu biti kažnjeni zatvorom sa

prislinim radom, izdržavanje kazne prisilnog rada koju je izrekao

nadležni sud;

(c) ne smatra se kao „prisilan i obavezan rad“ u smislu ove tačke:

(i) svaki rad ili služba, koje ne predviđa stav b), a koji se normalno traže od lica zatvorenog na osnovu redovne sudske odluke ili uslovno puštenog na slobodu pošto je bilo predmet takve odluke;

(ii) svaka služba vojnog karaktera i, u zemljama gdje se priznaje odbijanje služenja vojske, svaka nacionalna služba koja se na osnovu zakona zahtijeva od onih koji odbiju da služe vojsku;

(iii) svaka služba koja se zahtijeva u slučaju više sile ili katastrofe koja ugrožava život ili blagostanje zajednice;

(iv) svaki rad ili služba koji čine dio normalnih građanskih obaveza.

(Sl. list SFRJ, br. 7/71)

Član 4 Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda:

1. Niko neće biti držan u ropstvu ili položaju ropske zavisnosti.

2. Niko neće biti primoravan da obavlja prinudni ili obavezni rad.

3. Za potrebe ovog člana izraz „prinudni ili obavezni rad“ ne uključuje:

(a) bilo koji rad koji se normalno zahtijeva od osobe koja se nalazi u zatvoru u skladu sa odredbama člana 5. ove Konvencije, ili za vrijeme uvjetnog otpusta;

(b) bilo koju službu vojne prirode ili, u slučaju odbijanja služenja vojne obaveze u zemljama gdje se to dozvoljava, bilo koju drugu službu umjesto obaveznog služenja vojne obaveze;

(c) bilo koju službu koja se zahtijeva u slučaju izvanredne situacije ili katastrofe koja ugrožava život ili blagostanje zajednice;

(d) bilo koji rad ili službu koji su dio uobičajenih građanskih obaveza.

Član 1 Protokola br. 4 uz Evropsku konvenciju za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda:

Niko se ne može lišiti slobode samo zato što nije u stanju da ispuni ugovornu obavezu.

(Sl. glasnik BiH, br. 6/99)

 

4.4.1. Opća razmatranja

 

Bosna i Hercegovina je potpisnica mnogobrojnih međunarodnih dokumenata o zabrani ropstva i prinudnog rada[1] kojima se obavezala da će štititi određena prava i raditi na suzbijanju i kažnjavanju svih oblika ropstva, položaja sličnih ropstvu, transporta lica u ropskom položaju, trgovine ljudskim bićima i prisilnog rada.

Jedan od bitnijih međunarodnih dokumenata koji je Bosna i Hercegovina potpisala i ratifikovala u posljednjem periodu jeste Konvencija o transnacionalnom organizovanom kriminalu Ujedinjenih nacija i Protokol za sprečavanje, zaustavljanje i kažnjavanje trgovine ljudima, naročito ženama i djecom (tzv. Palermo protokol), kao i Protokol protiv krijumčarenja migranata kopnenim, morskim i vazdušnim putem.[2]

Pored navedenih, BiH je kao članica Međunarodne organizacije rada (MOR) potpisala i ratifikovala sljedeće relevantne konvencije: Konvenciju br. 29 o zabrani prisilnog rada[3], Konvenciju br. 97 o migraciji u svrhu zaposlenja[4], Konvenciju br. 105 o ukidanju prisilnog rada[5] i Konvenciju br. 143 o radnicima migrantima (dodatne odredbe).[6]

 

4.4.2. Trgovina ljudskim bićima i krijumčarenje ljudi

 

4.4.2.1. Trgovina ljudima. – Palermo protokol u članu 3 definira trgovinu ljudima kao regrutiranje, transport, transfer, skrivanje/pružanje utočišta ili prihvat osoba, putem prijetnje ili upotrebom sile ili drugih oblika prinude, otmice, prevare, obmanjivanja, zlouporabe vlasti ili stanja ugroženosti, davanja ili primanja novca ili beneficija za dobijanje pristanka osobe koja ima kontrolu nad nekom drugom osobom, u svrhu eksploatacije. Eksploatacija uključuje, i u najmanjoj mjeri, iskorištavanje prostitucije drugih ili druge oblike seksualnog iskorišćavanja, prisilni rad ili usluge, ropstvo ili praksu sličnu ropstvu, pokornost ili uzimanje organa.

Po pitanju trgovine ljudima, Krivični zakon BiH[7] vodi se definicijom trgovine ljudima postavljenom u Palermo protokolu, prilikom određivanja trgovine ljudima kao krivičnog djela. Za počinioce krivičnog djela trgovine ljudima Krivični zakon BiH propisuje kaznu u rasponu od jedne do deset godina (član 186). Zakon je u potpunosti u skladu sa članom 3 Palermo protokola, naročito u pogledu ispunjavanja odredbe da se djelo trgovine ljudima smatra krivičnim djelom bez obzira na to da li je lice koje se smatra žrtvom trgovine ljudima pristalo na izrabljivanje ili ne (član 186, stav 4). Na ovaj način se osigurava kažnjavanje počinilaca krivičnog djela trgovine ljudima i istovremena zaštita žrtava iste.

Zakonski minimum za djelo trgovine ljudima učinjeno prema maloljetnom licu je postavljen na najmanje pet godina zatvora (član 186, stav 2), dok u isto vrijeme Zakon propisuje kaznu između jedne i deset godina zatvora za međunarodno vrbovanje maloljetnog lica radi prostitucije (član 187, stav 3).

Zasnivanje ropskog odnosa i prevoz osoba u ropskom odnosu regulirano je članom 185 Zakona. Za počinioce ovog krivičnog djela, Zakon propisuje kaznu između jedne i deset godina zatvora, slično kao i za krivično djelo trgovine ljudima (član 185, stav 1). Dok istovremeno u stavu 2 istog člana, osim ropskog odnosa zakonodavac navodi krivična djela kupovine ili prodaje (kao i posredovanja pri istom) maloljetnih lica radi usvajanja, transplatacije organa, eksploatacije radom uz propisanu minimalnu kaznu zatvora od pet godina.

Tokom 2003. godine radilo se na usklađivanju krivičnih zakona entiteta (Republike Srpske i Federacije BiH) sa Krivičnim zakonom BiH. Uprkos tome, i dalje postoje odstupanja entitetskih zakona od gore navedene definicije trgovine ljudima. Krivični zakon Republike Srpske[8] ograničava krivično djelo trgovine ljudima samo na ono koje je počinjeno radi vršenja prostitucije (član 198), dok u Krivičnom zakonu FBiH[9] stoji samo navođenje na prostituciju (član 210) kao krivično djelo koje bi se moglo povezati sa krivičnim djelom trgovine ljudima. Na taj način, entitetski krivični zakoni ne obezbjeđuju adekvatno sankcioniranje ovog krivičnog djela, niti su, po tom pitanju, u potpunosti u skladu sa Krivičnim zakonom BiH, a samim tim ni sa međunarodnim standardima u ovoj oblasti.

Vijeće ministara BiH je u maju 2008. godine usvojilo novi Državni akcijski plan za narednih pet godina (2008. – 2012. godine) kako bi se poboljšalo krivično gonjenje počinilaca krivičnog djela trgovine ljudima i obezbijedio veći stepen zaštite žrtava trgovine ljudima. U okviru Akcijskog plana navedena su i dva cilja posvećena usklađivanju zakonske regulative sa odredbama važećih konvencija u ovoj oblasti, te istovremeno usklađivanje zakonske regulative u okviru same BiH (državne, entitetske i kantonalne)[10] što predstavlja pozitivan korak ka izjednačavanju zakonskih propisa na svim nivoima u BiH sa međunarodnim standardima.

4.4.2.2. Trgovina ljudskim organima. – Kao što je već prethodno pomenuto, Krivični zakon BiH, u odredbama koje se tiču trgovine ljudima, navodi kao krivično djelo i trgovinu ljudima radi oduzimanja organa ili dijelova tijela (član 186, stav 1). U BiH je, također, na snazi i Zakon o uslovima za uzimanje i presađivanje dijelova ljudskog tijela iz SFRJ.

4.4.2.3. Krijumčarenje ljudi. – Krijumčarenje ljudi predstavlja krivično djelo prema Krivičnom zakonu BiH. Osoba koja iz koristoljublja omogući drugom licu nedozvoljen prelaz državne granice i ulazak u zemlju sankcionisat će se kaznom zatvora od šest mjeseci do pet godina (član 189, stav 1). Stav 2 istog člana propisuje novčanu kaznu ili kaznu zatvora do tri godine za osobu koja drugom licu iz koristoljublja omogući nedozvoljen boravak u zemlji. Stavom 3 ovog člana propisuje se kazna zatvora od jedne do osam godina počiniocima koji, prilikom omogućavanja nezakonitog prelaska lica, ugroze život i sigurnost tih lica, te postupaju sa njima na nečovječan i ponižavajući način. Zakonodavac je na taj način uskladio odredbe Zakona sa standardima postavljenim u Protokolu protiv krijumčarenja migranata kopnenim, morskim i vazdušnim putem (član 6, stav 3) i uspostavlja adekvatnu zaštitu prava krijumčarenih lica.

Međutim, i pored poštivanja određenih odredbi pomenutog Protokola, zakonodavac je propustio da uskladi odredbe Zakona sa istoimenim Protokolom u smislu člana 5 Protokola kojim se migrantima garantuje da neće biti krivično gonjeni u slučaju da su žrtve krivičnog djela krijumčarenja ljudi. Naime, u Zakonu ne postoji odredba koja daje takvu garanciju migrantima.

 

4.4.3. Zaštita i obeštećenje žrtava

 

4.4.3.1. Zaštita žrtava. – Zakon o krivičnom postupku BiH^[11], kao i Zakon o zaštiti svjedoka pod prijetnjom i ugroženih svjedoka^[12], sadrže odredbe kojima se obezbjeđuje određeni stepen zaštite svjedoka, uključujući i žrtve trgovine ljudima. Zakon o zaštiti svjedoka pod prijetnjom i ugroženih svjedoka propisuje da pri glavnom pretresu svjedoci pod prijetnjom i ugroženi svjedoci mogu biti saslušani u najskorije moguće vrijeme (član 7).

Zakon o programu zaštite svjedoka u BiH[13] obezbjeđuje svjedoku, u ovom slučaju žrtvi trgovine ljudima, osim zaštite tokom krivičnog postupka, također, i nakon okončanja postupka, ukoliko se pokaže da je osoba koja je svjedočila u postupku ugrožena zbog istog (član 2, stav 2).

4.4.3.2. Oduzimanje koristi stečene kriminalnim radnjama i obeštećenje žrtava. – BiH još uvijek nije potpisala Konvenciju Vijeća Evrope o pranju, istrazi, zapljeni i oduzimanju sredstava stečenih kriminalnim radnjama i o finansiranju terorizma.[14]

Žrtve trgovine ljudima u BiH imaju pravo na naknadu štete pokretanjem parničnog postupka protiv počinitelja štete kako je regulirano zakonima o parničnom postupku Federacije BiH[15], Republike Srpske [16] i Brčko distrikta.[17]

 

4.4.4. Prinudni rad

 

Ustav BiH izričito ne spominje zabranu prinudnog rada. Međutim, BiH je potpisnica međunarodnih dokumenata koji reguliraju pitanje prinudnog rada (naročito Evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, Konvencija Međunarodne organizacije rada br. 29[18] i br. 105[19]), te je istim obavezana na zaštitu osoba od prinudnog rada. Istovremeno, entitetski ustavi se pojedinačno bave zaštitom prava i tako član 39 Ustava Republike Srpske izričito zabranjuje prinudni rad, dok Ustav FBiH samo generalno spominje zaštitu međunarodno priznatih ljudskih prava bez spominjanja zabrane prinudnog rada eksplicite.

Krivično zakonodavstvo u BiH djelomično regulira pitanje prinudnog rada u smislu izvršavanja krivičnih sankcija. Tako Krivični zakon BiH u članu 108, te Krivični zakon FBiH u članu 112, spominju mogućnost rada osuđenih osoba, ali samo ukoliko ta osoba pristane na rad, što se može implicitno shvatiti kao svojevrsna zabrana prinudnog rada. Istovremeno, Krivični zakon Republike Srpske, također, nigdje ne navodi eksplicitno zabranu prinudnog rada, a u dijelu koji se tiče izvršavanja krivičnih sankcija samo navodi obavezu poštivanja ličnosti počinioca i njegovog ljudskog dostojanstva, prilikom izvršenja krivične sankcije (član 105), što se može shvatiti i kao zabrana prinudnog rada.

---

[1] Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima, Međunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima, Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima, Konvencija o eliminaciji svih oblika diskriminacije žena, Konvencija protiv mučenja i drugih vrsta okrutnog, nehumanog i ponižavajućeg postupanja ili kažnjavanja, Međunarodna konvencija o zaštiti prava svih radnika migranata kao i članova njihovih porodica, Konvencija o pravnom položaju lica bez državljanstva, Konvencija iz 1951. godine i Protokol iz 1967. godine, koji se odnose na status izbjeglica.

[2] Sl. glasnik BiH, br. 3/02

[3] Ratifikovana 02.06.1993. godine

[4] Ratifikovana 02.06.1993. godine

[5] Ratifikovana 15.11.2000. godine

[6] Ratifikovana 02.06.1993. godine

[7] Sl. glasnik BiH, br. 3/03, 32/03, 37/03, 54/04, 61/04 30/05, 53/06, 55/06 i 32/07

[8] Sl. glasnik RS, br. 49/03, 108/04, 37/06 i 70/06

[9] Sl. novine FBiH br. 36/03, 37/03, 21/04, 69/04 i 18/05

[10] Vijeće ministara BiH, Državni akcijski plan 2008.-2012. http://www.anti-trafficking.gov.ba/fajlovi/DAP_2008-2012_loc.doc-106.doc. (pristupljeno 27.08.2008.)

[11] Sl. glasnik BiH, br. 03/03, 32/03, 36/03, 26/04, 63/04, 13/05, 48/05, 46/06, 76/06, 29/07, 32/07, 53/07, 76/07, 15/08 i 58/08

[12] Sl. glasnik BiH, br. 21/03, 61/04 i 55/05

[13] Sl. glasnik BiH, br. 29/04

[14] Vidi: http://conventions.coe.int/Treaty/Commun/ChercheSig.asp?NT=198&CM=8&DF=20/07/2005&CL=ENG.

[15] Sl. novine FBiH, br. 53/03

[16] Sl. glasnik Republike Srpske, br. 58/03 i 85/03

[17] Službeni glasnik Brčko distrikta, br. 5/00, 1/01 i 6/02

[18] MOR Konvencija o prisilnom i obaveznom radu, ratifikovana 02.06.1993.godine

[19] MOR Konvencija o zabrani prisilnog rada, ratifikovana 15.11.2000.godine