Pravo na slobodu mirnog okupljanja i slobodu udruživanja (08)

4.10. Pravo na slobodu mirnog okupljanja i slobodu udruživanja

 

Član 21 PGP:

Priznaje se pravo mirnog okupljanja. Vršenje ovo prava može samo da bude predmet ograničenja nametnutih u skladu sa zakonom, a koja su potrebna u jednom demokratskom društvu u interesu nacionalne bezbjednosti, javne bezbjednosti, javnog reda ili radi zaštite javnog zdravlja ili morala ili prava i sloboda drugih lica.

Član 22 PGP:

1. Svako lice ima pravo da se slobodno udruži sa drugim licima, uključujući i pravo na osnivanje sindikata i učlanjenje u iste radi zaštite svojih interesa.

2. Vršenje ovog prava može biti samo predmet ograničenja predviđenih zakonom a koja su potrebna u demokratskom društvu u interesu nacionalne bezbjednosti, javne bezbjednosti, javnog reda ili radi zaštite javnog zdravlja i morala ili prava i sloboda drugih lica. Ovaj član ne sprečava da se vršenje ovog prava od strane članova oružanih snaga ili policije podvrgne zakonskim ograničenjima.

3. Nijedna odredba ovog člana ne dopušta državama članicama Konvencije od 1948. godine Međunarodne organizacije rada o sindikalnoj slobodi i zaštiti sindikalnih prava da donese zakonske mjere koje bi narušavala ili da primjenjuju zakon na način koji bi narušavao garancije predviđene navedenom konvencijom.

(Sl. list SFRJ, br. 7/71)

Član 11 Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda:

1. Svako ima pravo na slobodu mirnog okupljanja i slobodu udruživanja s drugima, uključujući pravo osnivanja sindikata i pridruživanja sindikatima zbog zaštite svojih interesa.

2. Ova prava neće biti ograničena izuzev na način propisan zakonom i koji je neophodan u demokratskom društvu u interesu nacionalne sigurnosti ili javne sigurnosti, u cilju sprečavanja nereda ili zločina, zaštite zdravlja ili morala ili zaštite prava sloboda drugih. Ovim se člankom se ne zabranjuje uvođenje zakonitih ograničenja na ona prava koja uživaju pripadnici oružanih snaga, policije ili državne administracije.

(Sl. glasnik BiH, br. 6/99)

 

4.10.1. Opća razmatranja

 

Pravo na slobodu mirnog okupljanja i sloboda udruživanja, kao politička prava, u Bosni i Hercegovini regulirana su i garantovana pravnim okvirom: Ustavom Bosne i Hercegovine[1] i ustavima entiteta (Federacije BiH[2] i  Republike Srpske[3]), Statutom Distrikta Brčko[4], zakonima o javnim skupovima (ranijim SR BiH[5], Republike Srpske[6], kantonalnim[7] i Distrikta Brčko[8]), zakonima o udruženjima i fondacijama[9], Zakonom o političkim organizacijama[10], drugim zakonima relevantnim za političko[11], sindikalno[12], omladinsko[13]  i vjersko[14] organizovanje i djelovanje, nacionalne manjine[15], te određena poslovna udruženja, poput tzv. profesionalnih asocijacija[16], kao i međunarodnim dokumentima prihvaćenim u pravnom sistemu Bosne i Hercegovine, posebno: Općom deklaracijom o ljudskim pravima[17], Evropskom konvencijom za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda[18], Međunarodnim paktom o građanskim i političkim pravima[19], te Međunarodnim paktom o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima[20].

Pravo na političko udruživanje, te slobodno izražavanje političke volje građana putem izbora, osnivanje i djelovanje političkih stranaka, formulisanje političkih programa, pristupanje političkim strankama i izborne procedure i kampanje, regulirani su ustavom Bosne i Hercegovine, Federacije Bosne i Hercegovine i Republike Srpske, Statutom Distrikta Brčko, zakonima o političkim organizacijama i Izbornim zakonom BiH.[21]

Međunarodni prakt o građanskim i političkim pravima ne garantuje „svakome“ pravo mirnog okupljanja, nego samo „priznaje“ ovo pravo, što je restriktivnija formulacija nastala kao kompromis u vrijeme hladnoratovskih tenzija.

Savremeni standardi vršenja ovog prava, odnosno uživanja ove slobode, ne podrazumijevaju samo pasivan odnos države prema mirnim okupljanjima, nego od države zahtijevaju:

– Aktivan angažman i nakon što se skup prijavi, odnosno za njega izda dozvola (ovisno o režimu koji je u pojedinim zemljama primijenjen),

– Pružanje zaštite grupama koje koriste pravo na mirno okupljanje, te

– Obezbjeđenje okupljanja prilikom kojih u demonstracijama javno izražavanje pojedinih grupa ne odgovora ili je neprihvatljivo za neke druge grupacije.[22]

Član 11 Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda odnosi se samo na mirno okupljanje, te stoga skup sa posebnim ili glavnim ciljem izazivanja nereda ne pripada pod član 11. Međutim, ako do poremećaja izazvanog skupom dođe slučajno, takav skup će uživati zaštitu člana 11 Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda. Sud smatra da član 11 nameće pozitivne obaveze državama da zaštite pravo slobode udruživanja. Stoga je država obavezna poduzeti mjere da zaštiti miran skup od nasilja drugih koji ga žele prekinuti. Državi je ostavljena široka sloboda u odlučivanju koje mjere će poduzeti s tim ciljem.[23]

Stvarna, djelotvorna sloboda mirnog okupljanja ne može biti reducirana na puku dužnost od strane države da se ne miješa: čisto negativan koncept ne bi bio u skladu sa ciljem i svrhom člana 11 Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda. Poput člana 8 Evropske konvencije, član 11 ponekad zahtjeva preduzimanje pozitivinh mjera, ako je potrebno, čak i u sferi odnosa među pojedincima.[24]

Prema ustavnopravnom okviru, u Bosni i Hercegovini, uživanje prava i sloboda garantovanih ustavima BiH, Federacije BiH, Republike Srpske, Statutom Distrikta Brčko i međunarodnim sporazumima važećim u Bosni i Hercegovini, a posebno onim uz ustave, osigurana su svim licima u Bosni i Hercegovini, bez diskriminacije po bilo kojem osnovu kao što je spol, rasa, boja, jezik, vjera, političko i drugo mišljenje, nacionalno ili socijalno porijeklo, povezanost sa nacionalnom manjinama, imovina, rođenje ili drugi status.

Prema Ustavu BiH, Bosna i Hercegovina i oba entiteta će osigurati najviši nivo međunarodno priznatih ljudskih prava i osnovnih sloboda.

Prava i slobode predviđena Evropskom konvencijom za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda i njenim protokolima direktno se primjenjuju u Bosni i Hercegovini. Ovi akti imaju prioritet nad svim ostalim zakonima.

Sva lica na teritoriji Bosne i Hercegovine uživaju ljudska prava i slobode iz Kataloga prava, što uključuje i slobodu mirnog okupljanja i slobodu udruživanja sa drugima.

Dakle, Ustav Bosne i Hercegovine naglašava direktnu primjenu ljudskih prava i sloboda zagarantovanih Evropskom konvencijom za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda i njenim protokolima, za sva lica na teritoriji BiH, sa pravnom snagom nad svim ostalim zakonima.

Ustavom FBiH propisano je da će Federacija osigurati primjenu najviše razine međunarodno priznatih prava i sloboda utvrđenih u ustavu i međunarodnim dokumentima navedenim u Dodatku, uz Ustav FBiH, posebno, između ostalog, i  temeljnih sloboda: slobode okupljanja, slobode udruživanja, uključujući slobodu osnivanja i pripadanja sindikatima, te slobodu neudruživanja.

Evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, te Protokol uz nju, kao i Opća deklaracija o ljudskim pravima, Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima i Međunaordni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima su, prema Dodatku Ustavu FBiH, instrumenti za zaštitu ljudskih prava koji imaju snagu ustavnih odredbi.

Ustav Republike Srpske propisuje da  građani imaju pravo na mirno okupljanje i javni protest. Sloboda okupljanja može se zakonom ograničiti samo radi zaštite sigurnosti ljudi i imovine. Zagarantovana je sloboda političkog organizovanja i djelovanja u skladu sa zakonom. Zabranjeno je političko organizovanje i djelovanje usmjereno na ugrožavanje demokratije, narušavanje integriteta Republike Srpske, kršenje Ustavom zagarantovanih sloboda i prava, te raspirivanje nacionalne, rasne ili vjerske mržnje i netrpeljivosti.

Prava i slobode zagarantovana ovim ustavom ne mogu se oduzeti ni ograničiti. Poglavlje o ljudskim pravima i osnovnim slobodama u Ustavu Republike Srpske dopunjeno je tačkama od 1 do 3 Amandmana LVII, koje glase:

U slučaju različitosti u odredbama o pravima i slobodama između Ustava Republike Srpske i Ustava Bosne i Hercegovine, primjenjuju se one odredbe koje su za pojedinca povoljnije.

Odredbe članova 10, 21, 30, 32, 33, 34, 38 i 43 Ustava o pravima i slobodama građana tretiraju se kao odredbe o ljudskim pravima i osnovnim slobodama i odnose se na sve, a ne samo na građane.

Odredbe članova 13, 22, 23, 24, 25, 26, 28 i 30 Ustava o pravima i slobodama ostvarit će se u skladu sa odgovarajućim odredbama članova od 8 do 11 Evropske konvencije o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda.

Dakle, amandmanom na Ustav Republike Srpske direktno se upućuje na ostvarivanje prava na mirno okupljanje, javni protest i slobodu okupljanja u skladu sa Evropskom konvencijom za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda.

Statut Brčko distrikta (član 15) propisuje da sva lica imaju pravo na slobodu mirnog okupljanja.

Prema Evropskoj konvenciji za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda i praksi Evropskog suda za ljudska prava u Strazburu pravom na slobodu udruživanja garantuje se  pravo na osnivanje i učlanjivanje u udruženja, političke stranke, vjerske zajednice, sindikate, udruženja poslodavaca, trgovačka društva i razne druge oblike udruživanja. Evropski sud za ljudska prava u Strazburu,  u nekoliko navrata je posebno naglasio važnost političkih stranaka koje u okviru člana 11 uživaju posebnu zaštitu s obzirom na njihovu ključnu ulogu u demokratskom društvu.

Kao i političkim strankama, Evropski sud za ljudska prava u Strazburu, posvetio je posebnu pažnju i udruženjima nacionalnih manjina koje žele koristiti svoje pravo na slobodu udruživanja.

Prema Zakonu o zaštiti prava pripadnika nacionalnih manjina stoji da: „pripadnici nacionalnih manjina imaju pravo na slobodu okupljanja radi izražavanja svojih kulturnih, vjerskih, obrazovnih, socijalnih, ekonomskih i političkih sloboda, prava, interesa, potreba i identiteta“.

Član 11 Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda štiti „slobodu udruživanja s drugima“ u pozitivnom i negativnom aspektu. On obuhvaća pravo na osnivanje udruženja ili pravo na pridruživanje već postojećima (pozitivni aspekt), ali i pravo da se ne bude članom nekog udruženja (negativni aspekt).

Ustav FBiH eksplicitno navodi i slobodu neudruživanja. Zakonodavstvo relevantno za (političko) udruživanje, organizovanje i djelovanje, kao i sindikalno, sadrži odredbe o dobrovoljnosti udruživanja, dakle, isključuje element obaveznosti udruživanja i ostavlja prostor negativnom aspektu prava na udruživanje.

Također, prema ustavnom i zakonodavnom okviru, te relevantnim provedbenim aktima i odredbama niže pravne snage, jasno je da se ograničenja slobode udruživanja mogu postaviti samo u skladu sa zakonom, a poštujući principe međunarodnih dokumenata o ljudskim pravima važećih u Bosni i Hercegovini.

Prema Evropskoj konvenciji za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, sloboda udruživanja nije apsolutno pravo, što znači da se ovo pravo može ograničiti pod određenim okolnostima. Član 11, stav 2, Evropske konvencije postavlja određene uvjete mogućim ograničenjima prava na slobodu udruživanja, pa će ograničenje prava na slobodu udruživanja biti dopušteno samo ako je:

a)      Propisano zakonom (Prema Evropskoj konvenciji za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, „zakonom” se ne smatra samo zakon u formalnom smislu, već to može biti i drugi propis (npr., podzakonski opći akt), ustav, međunarodni ugovor koji obavezuje državu, kao i pravo Evropske unije);

b)      Ima legitimni cilj (prema Evropskoj konvenciji sloboda, udruživanja može se ograničiti samo radi: interesa državne sigurnosti, ili javnog reda i mira, sprečavanja nereda ili zločina, zaštite zdravlja ili morala, zaštite prava i sloboda drugih, što su odredbe inkorporirane u ustavne, odnosno zakonske i akte niže pravne snage u BiH) i

c)  Nužno u demokratskom društvu (ne smije se ograničiti sloboda udruživanja više nego što je neophodno, kako bi se zadovoljila ta potreba – ostvarenja legitimnih ciljeva).

Legitimna ograničenja prava na slobodu udruživanja prema Evropskoj konvenciji za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, pored slučajeva gdje su kumulativno ispunjeni uslovi dopuštenosti ograničenja da je ograničenje propisano zakonom, imaju legitimni cilj i  nužno u demokratskom društvu, postoje i na osnovu:

• Člana 15 Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda –  država može u vrijeme rata ili drugog izvanrednog stanja, u opsegu koji je strogo određen potrebama tih vanrednih prilika, poduzeti mjere kojima derogira svoju obvezu poštivanja prava na slobodno udruživanje, uz uslov da te mjere nisu nespojive sa ostalim njenim međunarodnopravnim obvezama;
• Člana 16 Evropske konvencije –  član11 ne sprečava nametanja ograničenja političkoj djelatnosti stranaca;
• Člana 17 Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda –  ništa se u Evropskoj konvenciji ne može tumačiti na način da uključuje pravo na upuštanje u neku djelatnost ili izvršenje nekog čina, koji bi upućivali na uništenje prava ili sloboda priznatih Evropskom konvencijom, ili njihovo ograničavanje u većoj mjeri od one njome predviđene.

Član 11 Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda propisuje da taj član ne zabranjuje nametanje zakonskih ograničenja u ostvarivanju prava na slobodno udruživanje pripadnicima oružanih snaga, policije ili državne uprave.

Države mogu poduzeti mjere koje smatraju potrebnima radi zaštite pravne sigurnosti i ustavnih prava građana, ali to moraju učiniti u skladu sa Evropskom konvencijom za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, a poduzete mjere će biti podložne sudskom nadzoru.

 

4.10.2. Ograničenja slobode okupljanja

 

Prema pozitivnim propisima u Bosni i Hercegovini, ustavima i međunarodnim dokumentima garantovana sloboda mirnog okupljanja može se ograničiti samo zakonom.

U Republici Srpskoj zakonodavstvo o slobodi mirnog okupljanja doneseno je na entitetskom, a u Federaciji Bosne i Hercegovine na kantonalnom nivou.

Prema ranije važećem zakonu na državnom nivou, Zakonu o javnim skupovima[25], pod javnim skupovima podrazumijevaju se  zborovi, mitinzi i drugi skupovi sazvani radi stvaranja i ispoljavanja javnog mišljenja ili razvijanja političke svijesti i aktivnosti građana na javnom mjestu, kao i ulične povorke, politički skupovi, te skupovi koji se priređuju radi izvođenja kulturno-zabavnog programa, sportskog takmičenja i slični skupovi (priredbe) na javnom mjestu.

Vjerska zajednica ne može sazvati niti organizovati politički skup.[26]

Zahtijeva se blagovremena, potpuna i uredna prijava održavanja javnog skupa stanici javne bezbjednosti (nadležnoj policijskoj stanici  upravi), osim u slučajevima održavanja učeničkih ili studentskih priredbi u prostorijama škole ili druge odgovorajuće ustanove, te drugih priredbi u zatvorenoj prostoriji, ograđenom prostoru ili na drugom mjestu na kome se ne odvija javni saobraćaj, ako se na toj priredbi neće održati sportsko takmičenje, igranke ili sličan zabavni program.[27]

Stranci (strane fizičke i pravne osobe) mogu sazvati i održavati javni skup samo po prethodnom odobrenju policijske stanice  uprave.[28]

Javni skup ne može sazvati, niti na javnom skupu može istupati lice prema kome je sudskom presudom izrečena mjera bezbjednosti zabrane javnog istupanja.[29]

Zakonom o javnom okupljanju[30] propisano je da se pod javnim okupljanjem građana smatra  svako organizovano okupljanje građana koje se održava na za to primjerenom mjestu (javni skup), te da se javna okupljanja građana održavaju radi javnog izražavanja političkih, socijalnih i drugih uvjerenja i interesa, kao mirna okupljanja i javni protesti, javne priredbe kao okupljanja radi ostvarivanja prihoda u okviru registrovane djelatnosti, koja, s obzirom na očekivani broj učesnika ili karakter javnog skupa, zahtijevaju preduzimanje posebnih mjera obezbjeđenja i drugi javni skupovi kao okupljanja građana čija je svrha ostvarivanje državnih, vjerskih, humanitarnih, kulturno-umjetničkih, sportskih i drugih interesa, koja nemaju za cilj ostvarivanje prihoda i ne prijavljuju se, osim izuzetno, a koji su slobodni i ostvaruju se na način propisan ovim zakonom.

Samo ovim zakonom mogu se propisati ograničenja prava na javno okupljanje radi zaštite Ustavom utvrđenog poretka, javnog morala i zdravlja ljudi, kao i zaštite sloboda i prava drugih ljudi.

Sloboda govora i istupanja na javnom skupu je ograničena zabranom svakog pozivanja i podsticanja na upotrebu nasilja, na nacionalnu, rasnu, vjersku ili drugu mržnju i netrpeljivost.

Javni skup ne može sazvati, niti na javnom skupu može istupati, lice kome je sudskom odlukom izrečena mjera bezbjednosti zabrane javnog istupanja. S obzirom na to da u krivičnom zakonu Republike Srpske[31] ne postoji mjera bezbjednosti javnog istupanja, ovu odredbu Zakona o javnom okupljanju je potrebno uskladiti prema navedenom.

Prostor primjeren za javni skup je javno mjesto koje je pristupačno i pogodno za okupljanje lica čiji broj i identitet nije unaprijed određen i na kome okupljanje građana ne dovodi do ugrožavanja prava drugih lica, javnog morala, bezbjednosti ljudi i imovine, zdravlja ljudi i ometanja javnog saobraćaja.

Aktom grada, odnosno opštine, određuje se prostor primjeren za javni skup.

Izuzev prostora određenog aktom grada, odnosno opštine, iz  ovog zakona, mirno okupljanje ne može se održavati:

a) U blizini bolnica, na način da ometa pristup vozilima hitne pomoći,

b) U blizini dječjih vrtića i osnovnih škola, dok u njima borave djeca,

c) U nacionalnim parkovima i zaštićenim parkovima prirode, osim mirnih okupljanja koja imaju za cilj popularizaciju zaštite prirode i čovjekove okoline, kao i obilježavanje značajnih istorijskih datuma,

d) U blizini spomenika kulture, ako bi to moglo prouzrokovati uništenje ili oštećenje zaštićene vrijednosti,

e) Na magistralnim, regionalnim i lokalnim putevima na način kojim se ugrožava bezbjednost saobraćaja,

f) U blizini objekata koji se posebno obezbjeđuju na udaljenosti najmanje 50  metara od njih.

Odredba da se mirno okupljanje ne može održavati „u blizini objekata koji se posebno obezbjeđuju na udaljenosti najmanje 50 metara od njih“ ostavlja prostor za mogućnost zloupotrebe, zbog nedovoljne određenosti i preciziranosti u dijelu „objekata koji se posebno obezbjeđuju“, te bi je bilo potrebno detaljnije urediti vodeći računa o demokratskim standardima i principima reguliranja i ostvarivanja ciljeva prava na mirno okupljanje i javni protest. Također, imajući u vidu da se terminom građanin uobičajeno isključivo podrazumijeva  državljanin Bosne i Hercegovine, bilo bi dobro naći adekvatniji termin i formulaciju koji bi iskazivali jednakost prava na mirno okupljanje za državljanje i strance.

U Zakonu o javnom okupljanju u Hercegovačko-neretvanskom kantonu propisano je još niz ograničenja u smislu da javna okupljanja ne mogu organizovati političke organizacije ili udruženja građana čiji je rad zabranjen.

Zabranjeno je učesnicima javnih okupljanja i osobama koje se kreću prema mjestu održavanja javnog okupljanja nositi oružje, ili predmete, namijenjene, ili podobne, za nanošenje ozljeda ili oštećivanje imovine.

Na javnim okupljanjima zabranjeno je nositi oznake ili druge simbole, čime se podstiče nasilje, nacionalna ili vjerska mržnja.[32]

Zakonom o okupljanju građana u Brčko distriktu[33] propisuju se još neka ograničenja:

• Javni skup se ne može održavati ispred  školskih ustanova dok traje nastava i ispred zdravstvenih ustanova;
• Javni skup se može prijaviti i odvijati kao kretanje učesnika javnog skupa na određenom prostoru kad je moguće dodatnim mjerama osigurati privremenu izmjenu režima saobraćaja, kao i zaštitu zdravlja i sigurnost ljudi i imovine i to samo neprekinutim kretanjem, osim na mjestu polaska i završetka;
• Javni skup iz prethodnog stava se može održavati od 8 do 14 sati i od 18 do 23 sata i može trajati najduže tri sata.

Relevantni navedeni propisi o mirnom okupljanju i udruživanju u BiH nisu ograničili prava na mirno okupljanje i javni protest  pripadnika oružanih snaga, policije i državnih službenika. Prema međunarodnim dokumentima o ljudskim pravima važećim u BiH nije zabranjeno da se nameću zakonska ograničenja u ostvarivanju tih prava pripadnicima oružanih snaga, policije ili državne uprave. To je, uglavnom, učinjeno posebnim zakonima.

 

4.10.2.1. Političko i sindikalno organizovanje i djelovanje, te pravo na štrajk. – „Opća zabrana štrajka suprotna je pravu na slobodu udruživanja, ali međunarodni radni standardi dopuštaju zabranu i ograničavanje prava na štrajk određenim ciljnim skupinama zaposlenika/javnih službenika, tako da se, na primjer, u oružanim snagama i policiji obim prava na organizovanje, a time i obim prava na štrajk, utvrđuje nacionalnim zakonima ili drugim propisima“.

Službenici i namještenici u organima državne službe svoje pravo na štrajk mogu ostvariti samo pod uvjetima i u proceduri koja je propisana Pravilima sindikata.

Analizom pozitivnopravnih rješenja u BiH vezano za pravo na štrajk može se zaključiti kako se načelno samo ostavlja mogućnost da se u okviru pojedinih djelatnosti pitanje dopuštenosti ostvarivanja prava na štrajk uredi na drugačiji način.“[34] Zakonom o štrajku u Federaciji Bosne i Hercegovine[35] uređuje se pravo uposlenika na štrajk, pravo sindikata da pozove na štrajk, pravo poslodavca da isključi uposlenika iz rada i druga pitanja vezano za štrajk. Štrajk u Vojsci Federacije Bosne i Hercegovine, pripadnika ministarstava unutarnjih poslova, organa uprave i službi za upravu u Federaciji Bosne i Hercegovine, uredit će se posebnim zakonom. Sindikat, prema odredbama ovog Zakona, ima pravo pozvati na štrajk i provesti ga radi zaštite i promicanja gospodarskih i socijalnih prava i interesa svojih članova.

Štrajk se može organizirati samo sukladno ovom ili drugom zakonu, pravilima sindikata o štrajku i kolektivnim ugovorom. Uposlenik slobodno odlučuje o svom sudjelovanju u štrajku. Organiziranje i učestovanje u štrajku organiziranom sukladno odredbama ovoga i drugog zakona, kolektivnog ugovora i pravilima sindikata o štrajku, ne predstavlja povredu ugovora o radu.

Zakonskim rješenjem u Republici Srpskoj, štrajk je reguliran u djelatnostima od posebnog i javnog interesa, prema kojem je osnovni uslov da štrajk u tim djelatnostima ne smije dovesti do poremećaja minimuma procesa rada kojim se obezbjeđuje zaštita života i zdravlja ljudi i materijalnih vrijednosti.

Prema Zakonu o štrajku[36] u Republici Srpskoj, ako se štrajk ispoljava okupljanjem radnika, mjesto okupljanja učesnika u štrajku ne može biti van radne sredine poslodavca, što se može tumačiti kao svojevrsno ograničenje prava na mirno okupljanje i javni protest.

Ovim zakonom uređen je postupak organizovanog prekida rada putem kojeg radnici mogu ostvariti zaštitu profesionalnih, ekonomskih i socijalnih prava, a koji se može organizovati u preduzeću, ustanovi i kod drugog pravnog i fizičkog lica (poslodavca). Organizovanje štrajka, odnosno učešće u štrajku pod uslovima utvrđenim ovim zakonom, ne predstavlja povredu radne discipline, ne može biti osnov za pokretanje postupka za utvrđivanje disciplinske i materijalne odgovornosti radnika, ne može biti osnov za udaljavanje radnika sa rada i ne može za posljedicu imati otkaz ugovora o radu.

Zakonom o štrajku[37] u Brčko distriktu Bosne i Hercegovine uređuje se postupak putem kojeg uposlenici, radi zaštite svojih ekonomskih i socijalnih prava, ostvaruju ustavno pravo na štrajk u Brčko distriktu. Štrajkom, u smislu ovog zakona, smatra se organizirani prekid rada u preduzeću, tijelima Brčko distrikta, te kod domaćeg i stranog pravnog i fizičkog lica koje zapošljava radnike. Uposlenici slobodno odlučuju o svom učešću u štrajku. Organiziranje i učestvovanje u štrajku organiziranom u skladu sa odredbama zakona i odgovarajućeg kolektivnog ugovora ne predstavlja povredu ugovora o radu.

Prema Zakonu o radu[38], u Federaciji Bosne i Hercegovine je uređeno pitanje osnivanja, pristupanja i istupanja iz sindikata, odnosno udruženja poslodavaca. Prema navedenom zakonu, radnik odnosno poslodavac, ne može biti stavljen u nepovoljan položaj zbog toga što jeste, odnosno što nije član sindikata ili udruženja poslodavaca. Zakonita djelatnost sindikata, odnosno udruženja poslodavaca, ne može se trajno ili privremeno zabraniti.

Prema odredbama Zakona u o radu[39], u Republici Srpskoj radnik, kao i lice koje traži zaposlenje, ne može biti stavljen u neravnopravan položaj kod ostvarivanja prava na osnovu rada i prava na zaposlenje zbog rase, etničke pripadnosti, boje kože, pola, jezika, religije, političkog ili drugog mišljenja i ubjeđenja, socijalnog porijekla, imovnog stanja, članstva ili nečlanstva u sindikatu, ili političkoj organizaciji, tjelesnog i duševnog zdravlja i drugih obilježja koja nisu u neposrednoj vezi sa prirodom radnog odnosa.

Radnici imaju pravo da, po svom slobodnom izboru, organizuju sindikat i da se u njega učlanjuju, u skladu sa statutom i pravilima sindikata. Poslodavci imaju pravo da po svom slobodnom izboru organizuju odgovarajuća udruženja poslodavaca i da se u njih učlanjuju, u skladu sa statutom i pravilima tih udruženja. Sindikat i udruženja poslodavaca osnivaju se bez ikakve prethodne saglasnosti bilo kojeg državnog organa. Radnici, odnosno poslodavci, slobodno odlučuju o svom istupanju iz sindikata, odnosno iz udruženja poslodavaca. Poslodavcima i udruženjima poslodavaca, kada djeluju u svoje ime ili putem drugog lica, člana ili zastupnika, zabranjeno je da se miješaju u organizovanje i rad sindikata, ili da, uz davanje materijalne ili druge podrške sindikatu, kontrolišu njegov rad. Sindikatu, kada djeluje u sopstveno ime ili putem drugog lica, člana ili zastupnika, zabranjeno je da se miješa u organizovanje, rad i upravljanje udruženjem poslodavaca. Zakonita djelatnost sindikata i udruženja poslodavaca ne može se trajno, niti privremeno zabraniti. Sindikalne organizacije upisuju se u registar sindikalnih organizacija, koji propisuje i vodi  ministarstvo nadležno za poslove  rada. Radnik ostvaruje pravo na štrajk u skladu sa odredbama važećeg Zakona o štrajku.

Zakon o namještenicima u organima državne službe u Federaciji Bosne i Hercegovine[40] propisuje da namještenici organa državne službe imaju pravo, po svom slobodnom izboru, organizirati sindikat, te se u njega učlaniti sukladno statutu ili pravilima tog sindikata, kao što imaju pravo, sukladno zakonu, štrajkati.

Zakon o državnoj službi u institucijama Bosne i Hercegovine[41] regulira prava državnog službenika  da osnuje ili se učlani, ali ne i da bude obavezan da se učlani, u sindikat ili profesionalno udruženje, u skladu sa zakonom i da štrajkuje u skladu sa zakonom. Državni službenik ne može biti član upravnih i drugih odbora političkih stranaka i ne smije slijediti instrukcije političkih stranaka.

Prema relevatnim odredbama Zakona o policijskim službenicima Federacije Bosne i Hercegovine[42], policijski službenik će se uvijek suzdržavati od javnoga ispoljavanja političkih i vjerskih uvjerenja dok je na dužnosti.

Policijski službenik ne može zauzimati položaj, obnašati dužnost ili obavljati djelatnost koje su nespojive sa njegovim službenim dužnostima, a posebno:

– Ne može biti nositeljem bilo kakve javne dužnosti;
– Ne može biti član političke stranke, niti slijediti naputke političkih stranaka, kao ni u policijskoj odori nazočiti skupovima političkih stranaka ili drugim političkim skupovima, osim ukoliko je na dužnosti.

Policijski službenik dat će ostavku kada se prijavi kao kandidatat za izbornu javnu dužnost ili u momentu kad je imenovan na položaj unutar bilo kojega tijela vlasti u Bosni i Hercegovini.

Policijski službenik ima pravo osnivati i učlanjivati se u sindikat ili profesionalnu udrugu, sukladno zakonu.

Zakon o unutrašnjim poslovima Federacije Bosne i Hercegovine[43], propisuje da kandidat za direktora policije ne može biti član političke stranke.  Lica koja su, ili koja su bila, na bilo kojoj poziciji u političkoj stranci, na bilo kojem nivou, ili imenovana na bilo koju poziciju od  političke stranke i lica koja su, ili koja su bila članovi izvršnog, odnosno zakonodavnog tijela na bilo kojem nivou, ne mogu se imenovati na mjesto direktora policije, niti mogu biti članovi Nezavisnog odbora koji vrši izbor direktora policije, kao i lica koje tereti IPTF-ov izvještaj o nesaradnji.

Prema odredbama Zakona o unutrašnjim poslovima[44], članovi Nezavisnog odbora (koji imenuje direktora policije) ne mogu biti članovi političkih stranaka. Direktor policije ne može biti član političke stranke. Kandidati za direktora ne mogu biti članovi političkih stranaka, ni lica koja se nalaze na bilo kojem položaju u političkoj stranci na bilo kojem nivou, ili ih je politička stranka imenovala na neki položaj, odnosno koje su članovi izvršnog ili zakonodavnog tijela na bilo kojem nivou.

Policajci u svom radu ne mogu ispoljavati svoja politička opredjeljenja, niti se rukovoditi istim.

Zaposleni u Ministarstvima unutrašnjih poslova BiH ne mogu obavljati funkciju u zakonodavnim i izvršnim organima vlasti niti biti članovi upravnih i drugih organa u preduzećima i drugim pravnim licima i političkim strankama.

Zaposleni u Ministarstvu unutrašnjih poslova, osim policajca, ostvaruju pravo na štrajk u skladu sa Zakonom o štrajku.

Odredbama Zakona o policiji Brčko distrikta[45] regulirano je da policajci mogu obrazovati stručna udruženja, ali ne mogu biti članovi političkih stranaka i podržavati političke kandidate, niti platforme političkih stranaka.

Zakon o odbrani Bosne i Hercegovine[46] propisuje zabranu političkog angažiranja pripadnika oružanih snaga.

Oružane snage ne mogu se koristiti u političke svrhe niti za aktivnosti političkih stranaka. Političko i javno djelovanje pripadnika oružanih snaga regulira se na slijedeći način:

 

Pripadnici oružanih snaga, uključujući generale, neutralni su u političkim pitanjima i neće se angažirati u bilo kojoj vrsti aktivnosti političkih stranaka, niti biti izabrani, ili imenovani na javnu dužnost.

Ovaj član ne sprečava pripadnike oružanih snaga da se registriraju za glasanje i glasaju, ili da se kandidiraju za izbore u skladu s odredbama Izbornog zakona Bosne i Hercegovine.

Pripadnik rezervnog sastava, koji je izabran ili imenovan na javnu dužnost, nije obavezan dati ostavku na dužnost ako je angažiran na redovnoj obuci, ali za vrijeme boravka u oružanim snagama ne može djelovati i nastupati kao pripadnik političke stranke.

Zakonom o službi u oružanim snagama Bosne i Hercegovine[47], profesionalnim vojnim licima zabranjeno je sindikalno i političko organizovanje.

Vojnim licima u pravilu je zabranjeno javno istupanje vezano za stanje i odnose u oružanim snagama bez pisanog odobrenja ministra odbrane, osim u zakonom propisanim slučajevima.

Vojno lice ima pravo obavljanja vjerskih aktivnosti radi ostvarivanja vjerskih sloboda u skladu sa specifičnostima svake od vjera.

Organizacija i obavljanje vjerskih aktivnosti iz stava (1) ovog člana zasnivaju se na principu individualne slobode izražavanja i obavljanja vjerske službe pripadnika oružanih snaga.

Organizacija vjerskih aktivnosti u oružanim snagama prvenstveno se zasniva na objektivnim vojnim potrebama.

Ministarstvo odbrane BiH, u saradnji sa zakonom priznatim crkvama i vjerskim zajednicama, propisuje organizaciju i način funkcioniranja vjerskih aktivnosti u oružanim snagama i osigurava ostvarivanje vjerskih sloboda, kako je utvrđeno zakonom.

Profesionalno vojno lice u oružanim snagama može se uključiti u aktivnosti udruženja i nevladinih organizacija samo ako su te aktivnosti u skladu s ovim Zakonom.

Profesionalno vojno lice može postati član stranog profesionalnog udruženja ili međunarodne organizacije samo po odobrenju ministra odbrane.

 

4.10.3 Zabrana javnog skupa

 

Zabranit će se javni skup ako se na njemu ispoljava aktivnost koja ugrožava ustavni poredak, ili su utvrđene okolnosti iz kojih proizilazi da će se ugrožavati, činiti kažnjiva djela ili podsticati na njihovo vršenje, narušavati javni red i mir ili vrijeđati javni moral, te da će biti ugrožena sigurnost ljudi i imovine.

Održavanje javnog skupa zabranit će se i kada je to potrebno radi zaštite zdravlja ljudi. Zabranit će se održavanje javnog skupa koji nije blagovremeno prijavljen, kad je prijavljivanje obavezno.

Održavanje javnog skupa može se zabraniti i ako se osnovano može očekivati da će se njegovim održavanjem onemogućiti javni saobraćaj, a sazivač ili organizator javnog skupa, odnosno policijska stanica uprava, nisu u mogućnosti da blagovremeno obezbijede red i mir na javnom skupu, odnosno normalan javni saobraćaj.

Također, policijska stanica uprava poduzet će mjere za onemogućavanje održavanja, odnosno prekidanja javnog skupa, koji je zabranjen ili koji nije prijavljen, kad je prijavljivanje obavezno. [48]

Prema Zakonu o javnom okupljanju u Republici Srpskoj,  nadležni organ će rješenjem zabraniti održavanje mirnog okupljanja, ako:

– Je usmjereno na ugrožavanje Ustavom utvrđenog poretka,

– Nije blagovremeno i uredno prijavljeno,

-Je prijavljeno na prostorima na kojima se, u skladu sa ovim zakonom, ne može održavati,

–  Su ciljevi nesporno usmjereni na kršenje zagarantovanih sloboda i prava čovjeka, odnosno zbog različitih nacionalnih, rasnih, vjerskih ili kulturnih osjećanja i pripadnosti mogu podstaći na nasilje,

-Postoji stvarna opasnost da bi održavanjem mirnog okupljanja bila ugrožena bezbjednost ljudi i imovine, ili bi došlo do ozbiljne opasnosti od nasilja odnosno do narušavanja javnog reda i mira u većem obimu i

– To je potrebno radi sprečavanja ugrožavanja zdravlja ljudi, na zahtjev organa državne uprave nadležnog za segment zdravstva.

Rješenje iz stava 1 ovog člana mora se donijeti najkasnije 24 sata prije prijavljenog početka održavanja mirnog okupljanja.

 

Protiv rješenja o zabrani održavanja mirnog okupljanja organizator može izjaviti žalbu. Nadležni organ dužan je da žalbu sa spisima odmah dostavi ministru unutrašnjih poslova Republike Srpske. Rješenje po žalbi mora se donijeti i dostaviti organizatoru najkasnije u roku od 24 sata od prijema žalbe. Ukoliko ministar u utvrđenom roku ne donese odluku na osnovu žalbe, može se održati mirno okupljanje. Organizator je dužan da odmah po prijemu rješenja kojim se zabranjuje mirno okupljanje obavijesti javnost o tome i, po mogućnosti, ukloni javno istaknuta obavještenja o sazivanju mirnog okupljanja. Protiv ovoga rješenja može se pokrenuti upravni spor pred nadležnim sudom.

Zakon o javnom okupljanju u Hercegovačko-neretvanskom kantonu[49] propisuje i da će se održavanje javnog okupljanja zabraniti:

1. Ako javno okupljanje organizuje osoba kojoj je izrečena mjera sigurnosti, odnosno zabrane javnog istupanja za vrijeme dok ta mjera traje;

1. Ako javno okupljanje organizuje politička organizacija ili udruženje građana čiji je rad zabranjen[50].

Zabranjeno je istupanje na javnom skupu koji nije prethodno prijavljen, odnosno nije blagovremeno prijavljen, ili je njegovo održavanje zabranjeno, kao i na skupu čije je dalje održavanje prekinuto po odredbama ovog zakona, ako to istupanje nije usmjereno na stišavanje eventualno nastalog nereda, ili na razilaženje skupa, kao i istupanje na spontano nastalom skupu na mjestima na kojima se vrši javni saobraćaj.[51]

Zakon o okupljanju građana u Brčko distriktu propisuje sljedeće:

• Policija će zabraniti održavanje javnog skupa ako je on sazvan radi vršenja aktivnosti usmjerenih na:

–          Nasilno mijenjanje poretka utvđenog Ustavom Bosne i Hercegovine i Statutom Brčko distrikta;

–          Narušavanje teritorijalnog integriteta Brčko distrikta;

–          Kršenje sloboda i prava čovjeka i građanina zajamčenih Ustavom Bosne i Hercegovine i Statutom Brčko distrikta;

–          Izazivanje i podsticanje nacionalne, rasne i vjerske netrpeljivosti i mržnje;

–          Vršenje krivičnih djela, ili se tom aktivnošću podstiče na vršenje takvih djela;

–          Narušavanje javnog reda i mira i vrijeđanje javnog morala.

• Održavanje javnog skupa će se zabraniti i kada javni skup nije blagovremeno prijavljen, kad je prijavljivanje obavezno.
• Policija može zabraniti održavanje javnog skupa ako se osnovano može očekivati da će na javnom skupu biti narušen javni red i mir, ugrožen život ili sigurnost ljudi, ili imovine, odnosno da će se održavanjem javnog skupa onemogućiti, ili znatno otežati, odvijanje javnog saobraćaja.

 

4.10.4. Sloboda udruživanja

 

Ustavom BiH i entitetskim ustavima u Bosni i Hercegovini, te prihvaćenim međunarodnim dokumentima, garantovano je pravo na udruživanje, koje podrazumijeva mogućnost da se građani udružuju radi ostvarivanja svojih političkih, ekonomskih, socijalnih, kulturnih, sportskih, individualnih, kolektivnih i drugih potreba i interesa u državi. Pravo na udruživanje predstavlja pravni osnov i za osnivanje i djelovanje udruženja građana i fondacija.

Prema relevantnim odredbama važećeg Zakona o udruženjima i fondacijama, objavljenog u Službenim novinama FBiH, 20. septembra 2002. godine, te Zakona o udruženjima i fondacijama Republike Srpske (Službeni glasnik Republike Srpske, br. 52/01 i 42/05) udruženje je svaki oblik dobrovoljnog povezivanja više fizičkih ili pravnih lica radi unapređenja i ostvarivanja nekog zajedničkog ili općeg interesa, odnosno cilja, u skladu s Ustavom i Zakonom, a čija osnovna svrha nije sticanje dobiti.

Fondacija je pravno lice koje nema svoje članstvo, a cilj njenog osnivanja je upravljanje određenom imovinom u općem ili zajedničkom interesu.

Registar udruženja vodi Federalno ministarstvo ako se statutom udruženja predvidi da će udruženje djelovati na području dva ili više kantona. No, ako se statutom predvidi da će udruženje djelovati na području jednog kantona, registar udruženja će voditi kantonalni organ.

Registar svih fondacija i svih stranih nevladinih organizacija vodi Federalno   ministarstvo. Danom stupanja na snagu ovog zakona prestaju da važe: Zakon o udruženjima građana (Službene novine Federacije BiH, broj 6/95), Zakon o fondacijama i zakladama (Službene novine Federacije BiH, broj 16/98) i Zakon o humanitarnoj djelatnosti i humanitarnim organizacijama (Službene novine Federacije BiH, broj 35/98), osim pojedinih članova koji nisu od ključne važnosti za ovo razmatranje.

Zakon o udruženjima i fondacijama (Službene novine, br. 32/01, od 28. decembra 2001. godine), koji je usvojila Parlamentarna skupština Bosne i Hercegovine, prvi put dopušta da se nevladine organizacije registruju na državnom nivou. Između ostalih odredbi, Zakon:

• Uvodi opće načelo dobrovoljne registracije udruženja;
• Za osnivanje udruženja zahtijeva najmanje tri fizičke osobe koje su državljani ili rezidenti BiH, ili tri pravne osobe registrovane u BiH;
• Stavlja u jednak položaj domaća i strana lica kao osnivače fondacije;
• Stavlja u jednak položaj domaća i strana lica kao članove upravnog odbora fondacije;
• Dopušta udruženjima i fondacijama da se direktno uključe u srodne ekonomske aktivnosti.

Glavne prednosti, na državnom nivou donesenog, Zakona o udruženjima građana i fondacijama, zajedno sa kasnije usvojenim Zakonom o udruženjima građana i fondacijama Fedracije Bosne i Hercegovine i Zakonom o udruženjima građana i fondacijama Republike Srpske, jesu stvaranje novog, u većoj mjeri usklađenog, harmoniziranog pravnog okruženja i okvira za nevladine organizacije u oba bosanskohercegovačka entiteta i u državi Bosni i Hercegovini, kao i postizanje veće podudarnosti sa međunarodnim standardima i najboljim praksama u regionu.

Udruženja i fondacije samostalno utvrđuju svoje ciljeve i djelatnosti, u skladu s Ustavom i Zakonom.

Ciljevi i djelatnost udruženja, ili fondacije, ne mogu biti u suprotnosti sa ustavnim poretkom Bosne i Hercegovine ili Federacije Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: Federacija), niti usmjereni ka njegovom nasilnom rušenju, niti raspirivanju nacionalne, rasne, vjerske i druge mržnje, ili diskriminacije zabranjene Ustavom i Zakonom.

Ciljevi i djelatnost udruženja ili fondacije ne mogu uključivati angažiranje političkih stranaka i kandidata u predizbornoj kampanji, prikupljanje sredstava za političke stranke i njihove kandidate, te finansiranje kandidata, odnosno političkih stranaka.

 

4.10.4.1. Osnivanje i registracija udruženja/fondacije. – Prema pozitivnom zakonodavstvu o udruženjima i fondacijama u Bosni i Hercegovini[52], udruženje mogu osnovati najmanje tri fizička, odnosno pravna lica, koja su državljani Bosne i Hercegovine, ili stranci koji su stalno nastanjeni, ili borave duže od jedne godine, na teritoriju Federacije sami ili zajedno sa građanima Federacije.

Udruženje je, prema Zakonu o udruženjima i fondacijama Bosne i Hercegovine, svaki oblik dobrovoljnog povezivanja tri ili više fizička ili pravna lica, u svim kombinacijama, radi unapređenja i ostvarivanja nekog zajedničkog ili općeg interesa, odnosno cilja, u skladu sa Ustavom i Zakonom, čija osnovna svrha nije sticanje dobiti.

Udruženja mogu osnivati svoje saveze ili druge oblike udruživanja u kojima se njihovi interesi povezuju na višem nivou (udruženja višeg nivoa), koja uživaju sva prava i slobode garantirane udruženjima i imaju  pravo slobodno se udruživati, te sarađivati s međunarodnim organizacijama osnovanim radi unapređenja istih prava i interesa.

Prema Zakonu o udruženjima i fondacijama[53] udruženje se osniva donošenjem osnivačkog akta.

Udruženje stiče svojstvo pravnog lica upisom u registar. Pravne radnje poduzete prije upisa udruženja u registar stvaraju obaveze samo za lica koja su poduzela te radnje.

Osnivačka skupština udruženja donosi osnivački akt, statut udruženja i imenuje organe upravljanja.

Fondaciju može osnovati jedno ili više domaćih, odnosno stranih, fizičkih ili pravnih lica.

Fondacija može biti osnovana jednostranom izjavom volje, odlukom, ugovorom ili drugim pravno valjanim aktom.

Ukoliko statutom nije drugačije uređeno, smatrat će se da je fondacija osnovana na neodređeno vrijeme.

Osnivač donosi osnivački akt i statut fondacije.

Fondacija se može pripajati, razdvajati ili transformisati samo u drugu fondaciju.

Fondacija može imati svoje organizacione oblike (podružnice, urede i sl.), u skladu sa statutom.

Udruženje se upisuje u registar udruženja, a fondacija u registar fondacija.

Registar udruženja vodi nadležno ministarstvo zavisno od toga da li se statutom udruženja predvidi da će udruženje djelovati na području jednog, dva ili više kantona, odnosno na nivou države. Registar svih fondacija i svih stranih nevladinih organizacija vodi nadležno ministarstvo.

Prema Zakonu o udruženjima i fondacijama BiH, registracija udruženja i fondacija BiH, stranih i međunarodnih udruženja i fondacija i drugih neprofitnih organizacija, prvobitno je stavljena u nadležnost Ministarstva civilnih poslova i komunikacija Vijeća ministara BiH, a zatim Ministarstva pravde BiH.

Postupak za registraciju i prestanak rada udruženja i fondacija vodi se po odredbama  Zakona o udruženjima i fondacijama Bosne i Hercegovine i Zakona o upravnom postupku.

Danom upisa u registar udruženje, ili fondacija, stiče svojstvo pravnog lica.

Registar udruženja ili fondacije je otvoren za javnost.

Svako lice ima pravo uvida u podatke upisane u registar, odnosno pravo da zatraži fotokopiju upisa u registar, ili bilo kojeg dokumenta iz spisa registriranog udruženja, ili fondacije. Fotokopija se izdaje u roku od 15 dana od dana podnošenja zahtjeva.

Ministarstvo vodi registre udruženja i fondacija, u skladu s odredbama ovog zakona. Svako lice može lično, ili poštom, zatražiti kopiju bilo kojeg upisa u  registar ili bilo kojeg dokumenta iz spisa, u skladu s odredbama Zakona o slobodi pristupa informacijama u Bosni i Hercegovini.

Izuzetno, ovlašteni predstavnik udruženja ili fondacije može zahtijevati od Ministarstva da određeni podaci koji su upisani u registar ne budu dostupni javnosti, ukoliko bi time  mogao ugroziti lični integritet osnivača ili članova udruženja ili fondacije. O ovom zahtjevu Ministarstvo pravde odlučuje posebnim rješenjem.

Nadležni ministar propisuje obrasce i način vođenja registra udruženja odnosno fondacija.

Uz zahtjev za upis u registar udruženja ili fondacije prilaže se:

1)  Osnivački akt i statut udruženja ili fondacije;

2)  Spisak članova organa upravljanja; i

3)   Odluka nadležnog organa o imenovanju lica ovlaštenog za zastupanje i predstavljanje udruženja ili fondacije.

O zahtjevu za upis u registar nadležno ministarstvo donosi rješenje u roku od 30 dana od dana podnošenja urednog zahtjeva za upis u registar.

Osnivački akt udruženja sadrži:

a) Imena, prezimena i adrese, odnosno naziv, skraćeni naziv i sjedište osnivača;

b) Naziv, sjedište i adresu udruženja;

c) Osnovne ciljeve osnivanja udruženja;

d) Ime i prezime lica ovlaštenog za obavljanje poslova upisa u registar udruženja;

e) Potpise osnivača ili lica ovlaštenih za zastupanje, te jedinstveni matični broj građana, ukoliko su osnivači državljani Bosne i Hercegovine.

Rješenje o upisu u registar udruženja ili fondacije sadrži:

1)      Datum upisa;

2)      Registracijski broj pod kojim je izvršen upis;

3)      Naziv i sjedište udruženja ili fondacije;

4)      Ciljeve, ili djelatnost, za koje je udruženje, ili fondacija, osnovano, i

5)      Imena lica ovlaštenih za zastupanje i predstavljanje.

Odredbe zakona o registraciji udruženja i fondacija primjenjuju se i na registraciju ureda, predstavništava ili drugog organizacionog oblika stranog ili međunarodnog udruženja ili fondacije, odnosno druge međunarodne organizacije, ukoliko zakonom nije drugačije propisano (u daljnjem tekstu: strane nevladine  organizacije).

Uz zahtjev za upis u registar prilaže se:

a) Dokaz o upisu strane nevladine organizacije u registar domicilne zemlje;

b) Akt o otvaranju ureda, predstavništva ili drugog organizacionog oblika u Bosni i Hercegovini;

c) Ime i adresa lica ovlaštenog za zastupanje nevladine organizacije u Bosni i Hercegovini (ovjerena kopija identifikacijskog dokumenta lica ovlaštenog za zastupanje);

d) Sjedište i adresa ureda u Bosni i Hercegovini.

Ako prema zakonu domicilne zemlje strane nevladine organizacije nije propisan upis udruženja u  registar, umjesto rješenja o registraciji u domicilnoj zemlji, uz zahtjev za upis, podnosi se druga pismena  isprava, ovjerena od nadležnog organa, kojom se dokazuje da organizacija ima status pravnog lica u domicilnoj zemlji.

Ukoliko rješenje o upisu u registar u domicilnoj zemlji ne sadrži podatke o statutarnim ciljevima i djelatnostima udruženja, uz zahtjev za upis u registar podnosi se i statut ili neki drugi unutrašnji akt, iz kojeg su vidljivi ciljevi strane nevladine organizacije.

 

4.10.4.2. Privredne djelatnosti udruženja/fondacije. – Nevladinim organizacijama je dozvoljeno da se direktno uključe u srodne ekonomske aktivnosti (tj. one aktivnosti koje su neophodne za ostvarivanje osnovnih statutarnih ciljeva organizacije) i prihod stečen od takvih ekonomskih aktivnosti jedino smije se koristiti za osnovne (statutarne) ciljeve, te kao i svaki drugi prihod i imovina nevladinih organizacija podliježe ograničenju kojim se brani njegovo distribuiranje, što znači da ga nevladina organizacija ne može distribuirati, niti ga može koristiti za ličnu dobit osoba povezanih sa samom organizacijom.

Udruženje i fondacija mogu, radi ostvarivanja svojih statutarnih ciljeva i djelatnosti, osnivati subjekte za privrednu i drugu djelatnost pod uvjetima utvrđenim zakonom i statutom udruženja odnosno fondacije.

Udruženje, ili fondacija, može obavljati nesrodne privredne djelatnosti (privredne djelatnosti koje nisu neposredno povezane sa ostvarivanjem osnovnih statutarnih ciljeva udruženja ili fondacije) samo preko posebno osnovanog pravnog lica.

Dobit koju udruženje, ili fondacija, ostvari iz nesrodnih privrednih djelatnosti može se upotrijebiti samo za ostvarivanje ciljeva koji se utvrde statutom.

Nije dopušteno direktno, ili indirektno, sticanje dobiti, ili druge materijalne koristi, ostvarene od djelatnosti udruženja ili fondacije: osnivačima, članovima udruženja, članovima upravljačkih tijela, odgovornim licima, djelatnicima ili donatorima.

Ograničenje se ne odnosi na naknade za rad, ili nadoknade troškova, ovim licima vezano za ostvarenje zakonitih ciljeva i aktivnosti utvrđenih statutom udruženja ili fondacije.

Ograničenja neće uticati na imovinu udruženja ili fondacije:

1)      Članarine, kada je u pitanju udruženje;

2)      Dobrovoljni prilozi i pokloni fizičkih i pravnih lica;

3)      Sredstva dodijeljena iz budžeta;

4)      Prihodi od kamata, dividendi, dobiti od kapitala, zakupnina, honorara i sličnih izvora pasivnih prihoda;

5)      Prihodi stečeni obavljanjem privredne djelatnosti;

6)      Drugi prihodi stečeni, u skladu sa Zakonom i statutom.

 

4.10.4.3. Udruženja/fondacije od javnog interesa i vršenje javnih ovlaštenja. – Zakonom se može udruženju ili fondaciji povjeriti da u okviru svoje djelatnosti vrši javne ovlasti. (Vidjeti i 4.10.4.4)

Zakon o udruženjima i fondacijama na nivou Bosne i Hercegovine propisuje i set kriterija na osnovu kojih se pravi razlika između organizacija za javnu dobrobit i organizacija za zajedničku/privatnu dobrobit, te omogućava povoljniji poreski tretman za organizacije za javnu dobrobit, iako je sticanje ovakvog statusa rijetkost.

Odredbe veoma sličnog sadržaja propisane su i Zakonom o udruženjima i fondacijama Republike Srpske.

Zakonom o  izmjenama i dopunama Zakona o udruženjima i fondacijama Republike Srpske[54] regulirano je da je udruženje, odnosno fondacija kojoj je povjereno vršenje javnih ovlasti obavezna osigurati zakonito i nesmetano provođenje javnih ovlašćenja.

Udruženje može steći status udruženja od javnog interesa ako njegovo djelovanje prevazilazi interese njegovih članova i ako djeluje u interesu javnosti, odnosno nekih njenih segmenata, u sljedećim oblastima: zdravstvo, nauka, socijalna zaštita, zaštita okoline, civilno društvo, ratni veterani, ljudska prava, prava manjina, pomoć siromašnim i socijalno ugroženim kategorijama, pomoć invalidima, djeci i starijim licima, tolerancija, kultura, amaterski sportovi, vjerske slobode, pomoć žrtvama elementarnih nepogoda, udruženja potrošača i drugim oblastima od javnog interesa.

Smatra se da udruženje djeluje u dobrotvorne svrhe ako je osnovano s prvenstvenim ciljem da pomaže licima i grupama kojima je pomoć potrebna.

Status udruženja od javnog interesa utvrđuje Vlada Republike Srpske na prijedlog Ministarstva uprave i lokalne samouprave Republike Srpske, uz predhodno mišljenje  nadležnog ministarstva, na osnovu: 1) istorijskog; 2) kulturološkog; 3) multietničkog; 4) teritorijalnog i 5) socijalnog/humanitarnog principa.

Postupak za dodjelu i prestanak statusa udruženja od javnog interesa, pomoć u finansiranju udruženja od javnog interesa uređuje Vlada Republike Srpske uredbom. “U određenoj oblasti, može se utvrditi status udruženja od javnog interesa  za jedno udruženje, uz primjenu zakonskih kriterija i prema osnovnom sadržaju programa rada. Registrovano udruženje od javnog interesa može se pripojiti, razdvojiti ili transformisati samo u drugo udruženje od javnog interesa. Članstvo u udruženju koja u okviru svoje djelatnosti vrše javna ovlaštenja dokazuje se članskom legitimacijom.”

Ministarstvo je dužno u roku od 30 dana od dana prijema rješenja od suda o izvršenoj registraciji udruženja pismeno obavijestiti udruženje o upisu u registar.

 

4.10.4.4. Nadzor nad radom udruženja/fondacije. – Nadzor nad zakonitošću rada udruženja i fondacija vrši nadležni organ uprave u čije područje spada praćenje stanja u oblasti na koju se odnosi djelatnost udruženja ili fondacije.

U vršenju upravnog nadzora nad obavljanjem povjerenih javnih ovlaštenja, nadležni organi koji vrše nadzor imaju pravo i dužnost naročito da:

1)      Rješavaju po žalbi protiv donesenih upravnih akata u vršenju povjerenih javnih ovlaštenja;

2)      Vrše druga prava koja po Zakonu ima drugostepeni organ u upravnom postupku;

3)      Daju stručna uputstva i objašnjenja za primjenu Zakona, drugih propisa i općih akata koji se odnose na vršenje povjerenih javnih ovlaštenja.

Udruženje, ili fondacija, koja vrši javna ovlaštenja dužna je organu uprave koji vrši nadzor nad njihovim radom da najmanje jedanput godišnje podnese izvještaje o vršenju povjerenih javnih ovlaštenja.

Ako udruženje, ili fondacija, koje vrši javna ovlaštenja ne obavljaju povjerene poslove, u skladu sa svojim dužnostima, nadležni organ uprave, koji vrši nadzor, dužan je u pismenom obliku naložiti organu upravljanja udruženja, ili fondacije, mjere za uklanjanje uočenih nedostataka, kao i poduzeti druge mjere u okviru svojih prava i dužnosti.

Nadzor nad zakonitošću i namjenskim korištenjem i raspolaganjem sredstvima udruženja/fondacije vrši ovlašteni organ udruženja, odnosno fondacije, određen statutom i ovim zakonom, kao i nadležni organi.

 

4.10.4.5. Prestanak rada udruženja/fondacije – Udruženje ili fondacija prestaje s radom:

Zakonom o udruženjima i fondacijama BiH regulirano je da se udruženja i fondacije brišu iz registra kada rješenje o prestanku rada udruženja, odnosno fondacije, koje donese Ministarstvo pravde BiH postane konačno ili kad Sud Bosne i Hercegovine donese pravosnažnu presudu o zabrani rada udruženja ili fondacije.

Udruženje, ili fondacija, može prestati sa radom dobrovoljno, ili po sili zakona, pod uslovima utvrđenim ovim zakonom.

Ako statutom nije drugačije predviđeno, odluka o prestanku sa radom se donosi dvotrećinskom većinom, kvalifikovanom većinom glasova članova udruženja, ili dvotrećinskom većinom glasova upravnog odbora fondacije.

U slučaju dobrovoljnog prestanka rada registrovanog udruženja, ili fondacije, usvaja se plan koji je u skladu sa statutom i ovim zakonom.

1. Udruženje ili fondacija prestaje raditi :

a) Ako nadležni organ udruženja, odnosno fondacije, donese odluku o prestanku rada ili odluku o pripajanju, razdvajanju, odnosno transformaciji udruženja/ fondacije;

b) Ako se utvrdi da je udruženje, ili fondacija, prestala djelovati.

2. Smatrat će se da je udruženje prestalo djelovati:

a) Ako je proteklo dvostruko više vremena od vremena utvrđenog statutom udruženja za održavanje skupštine, a skupština udruženja nije održana;

b) Ako se broj članova udruženja smanji ispod tri.

3. Kada Ministarstvo pravde BiH utvrdi činjenice iz stava 1 i 2 ovog člana, donosi se rješenje o prestanku rada udruženja,  odnosno fondacije.

1. Udruženju, odnosno fondaciji, zabranit će se rad ako:

a) Djeluje suprotno odredbama člana 5 stava 2 i 3 ovog zakona (odredbe o zabranjenim ciljevima i djelatnostima);

b) Nakon prekršajnog kažnjavanja u povratu nastavi da obavlja djelatnosti koje nisu u skladu sa statutarnim ciljevima udruženja ili fondacije;

c) Nakon prekršajnog kažnjavanja u povratu nastavi da djeluje suprotno odredbama ovog zakona;

d) Ako su ispunjeni uslovi iz člana 30 stav 5, ovog zakona (odredba o donošenju rješenja o brisanju iz registra udruženja ili fondacija).

2. Postupak za zabranu rada udruženja, odnosno fondacije, pred Sudom Bosne i Hercegovine pokreće Ministarstvo pravde BiH, kao i drugi organi nadležni za kontrolu rada udruženja i fondacija.

1. Presudu o zabrani rada udruženja, odnosno fondacije donosi Sud Bosne i Hercegovine.

2. Presudom kojom se izriče zabrana rada udruženja, odnosno fondacije, odredit će se mjere u pogledu  imovine, kao i druge neophodne mjere.

3. U postupku o zabrani rada udruženja, odnosno fondacije, pokrenutog na osnovu člana 5 stav 2, ovog Zakona, shodno se primjenjuju odredbe zakona kojim je uređen krivični postupak.

Nakon raspuštanja i prestanka rada i izmirenja obaveza, udruženje, ili fondacija, koje nema status udruženja od javnog interesa, preostalu imovinu i sredstva podjelit će na način utvrđen statutom ili drugom registrovanom udruženju, ili fondaciji kojoj je dodijeljen status udruženja, ili fondacije, od javnog interesa.

Nakon raspuštanja i izmirenja obaveza udruženje, ili fondacija, kome je odobren status udruženja, ili fondacije, od javnog interesa, preostalu imovinu i sredstva podjelit će registrovanom udruženju od javnog interesa, ili fondaciji, koje ima iste ili slične ciljeve. Ovo se odnosi i na sva udruženja i fondacije koje su dobile sredstva od države, javne donacije ili su ostvarili poreske i fiskalne olakšice u skladu sa zakonima iz bilo koje nadležnosti.

U slučaju prestanka rada po sili zakona Minsitarstvo pravde BiH utvrđuje raspodjelu preostalih sredstava u skladu sa principima ovog člana.

Rješenje Ministarstva pravde BiH o rapuštanju po sili zakona i o raspodjeli sredstava udruženja, ili fondacije, bit će objavljena u “Službenom glasniku BIH”, kao i obavijest svim potencijalnim korisnicima da mogu pokrenuti upravni spor kod Suda BiH u skladu sa relevantnim članom ovog zakona.

Prema Zakonu o udruženjima i fondacijama FBiH, udruženje ili fondacija prestaje s radom:
1) Ako nadležni organ udruženja, odnosno fondacije, donese odluku o prestanku rada ili odluku o pripajanju, razdvajanju ili transformaciji udruženja, odnosno fondacije;
2) Ako su ispunjeni uslovi propisani  zakonom u pogledu nemogućnosti postojanja dva ili više udruženja, ili fondacije, sa istim nazivom u registru, ili ako se utvrdi da je udruženje ili fondacija prestala djelovati.

Smatrat će se da je udruženje prestalo djelovati:

1) Ako je proteklo dvostruko više vremena od vremena utvrđenog statutom udruženja za održavanje skupštine, a skupština udruženja nije održana;

2) Ako se broj članova udruženja smanji ispod broja određenog ovim zakonom za osnivanje udruženja, a skupština udruženja u roku od tri mjeseca od dana nastupanja ove okolnosti ne donese odluku o prijemu novih članova.

Nezavisno od relevantnih odredbi ovog člana, udruženje neće prestati ako prijem novih članova nije moguć zbog objektivnih okolnosti koje su prouzrokovane prirodom statutarnih ciljeva i djelatnosti udruženja.

Nadležno ministarstvo donosi rješenje o prestanku rada udruženja, odnosno fondacije.

Udruženju, odnosno fondaciji, zabranit će se rad:

1) Ako djeluje suprotno odredbama o zabranjenim ciljevima i djelatnostima;

2) Ukoliko nakon prekršajnog kažnjavanja u povratu  nastavi da obavlja djelatnosti koje nisu u skladu sa statutarnim ciljevima udruženja ili fondacije;

3) Ako nakon prekršajnog kažnjavanja u povratu nastavi da djeluje.
Postupak za zabranu rada udruženja, odnosno fondacije, pokreće federalni tužilac, odnosno kantonalni tužilac.

 

4.10.4.6. Specifičnosti koje se odnose na djelovanje fondacija. – Prema Zakonu o udruženjima i fondacijama BiH, fondaciju koja ispunjava uslove za registraciju može osnovati jedno ili više fizičkih ili pravnih lica (osnivači), s tim da osnivači ne mogu biti država BIH, entiteti, kantoni, gradovi, općine, mjesne zajednice, državni organi, državna preduzeća i fondovi. Osnivači ne moraju biti državljani ili pravna lica iz BIH.

Fondacija može biti osnovana jednostranom izjavom volje, ugovorom, testamentom, legatom ili drugim odgovarajućim pravnim aktom i mora imati osnivački akt, statut i upravni odbor, odnosno akte i organe, koji su im suštinski ekvivalentni. Za stranu ili međunarodnu fondaciju dovoljno je da ima akte bez obzira kako su nazvani i organe, koji vrše funkcije kako ih definira ovaj zakon.

Osnivački akt fondacije naročito sadrži:

1. Imena, prezimena i adrese osnivača;
2. Naziv fondacije, skraćeni naziv, ukoliko postoji, sjedište i adresu fondacije;
3. Ciljeve zbog kojih je fondacija osnovana;
4. Iznos novčanih sredstava, ili drugih vidova imovine, koje osnivač ulaže;
5. Ime, prezime i adresu lica koje zastupa fondaciju u BiH i ovlašteno je za obavljanje  poslova registracije fondacije;
6. Potpise osnivača, a za državljane Bosne i Hercegovine i jedinstvene matične brojeve.

Odredbe Zakona o udruženjima i fondacijama propisuju da, za razliku od udruženja, fondaciju može osnovati jedno ili više domaćih odnosno stranih fizičkih ili pravnih lica.

Fondacija može biti osnovana jednostranom izjavom volje, odlukom, ugovorom ili drugim pravno valjanim aktom.

Ukoliko satutom nije drugačije uređeno, smatrat će se da je fondacija osnovana na neodređeno vrijeme.

Osnivač donosi osnivački akt i statut fondacije.

Fondacija se može pripajati, razdvajati ili transformisati samo u drugu fondaciju.

Fondacija može imati svoje organizacione oblike (podružnice, urede i sl.), u skladu sa statutom.

Osnivački akt fondacije sadrži, između ostalog, i novčana sredstva ili druge oblike imovine koje osnivač ulaže, a koji ne mogu biti manji od 2.000,00 konvertibilnih maraka;

Organ upravljanja fondacijom je upravni odbor.

Osnivač, ili lice ovlašteno od osnivača, imenuje upravni odbor.

Statutom se mogu predvidjeti i drugi organi fondacije.

Upravni odbor:

1) Ostvaruje ciljeve fondacije utvrđene u statutu;

2) Daje saglasnost za pravne radnje koje su preuzete u ime fondacije prije njenog upisa u registar;

3) Upravlja imovinom fondacije;

4) Vrši izmjene i dopune statuta i drugih akata, ukoliko nije drugačije uređeno statutom;

5) Imenuje lice ovlašteno za zastupanje i predstavljanje fondacije;

6) Odlučuje o pripajanju, razdvajanju, transformaciji i prestanku rada fondacije;

7) Priprema finansijske i druge izvještaje;

8) Vrši druge poslove u skladu sa Zakonom i statutom.

Upravni odbor čine najmanje tri člana.

Član upravnog odbora može biti fizičko ili pravno lice preko ovlaštenog zastupnika.
Članovi upravnog odbora ne mogu biti:
1) Maloljetna lica;
2) Lica zaposlena u fondaciji;
3) Članovi drugih organa fondacije;
4) Lica koja vrše nadzor nad radom fondacije.

---

[1] Član II/3 i Ustava BiH.

[2] Član II/2.1 i 2 Ustava FBiH.

[3] Član 30 i 31 Ustava  Republike Srpske.

[4] Član 15 Statuta Distrikta Brčko.

[5] Zakon o javnim skupovima, Službeni list SR BiH, br. 41/90, 19/01 i 38/01, Uredba sa zakonskom snagom o izmjenama i dopunama Zakona o javnim skupovima, Službeni list RBiH, br. 13/93, Zakon o potvrđivanju uredbi sa zakonskom snagom, Službeni list RBiH, br. 13/94.

[6] Zakon o okupljanju građana u Republici Srpskoj, Službeni glasnik Republike Srpske, br. 21/96.

[7] Npr., Zakon o javnom okupljanju, Narodne novine Hercegovačko-neretvanske županije, br. 4/00.

[8] Službeni glasnik Brčko distrikta, br. 26/04.

[9] Zakon o udruženjima i fondacijama Bosne i Hercegovine, Službeni glasnik BiH, br. 32/01, Zakon o udruženjima i fondacijama FBiH, Službene novine FBiH, br. 45/02, Zakon o udruženjima i fondacijama Republike Srpske, Službeni glasnik Republike Srpske, br. 52/01 i 42/05, Zakon o udruženjima i fondacijama Brčko distrikta, Službeni glasnik Brčko distrikta, br. 12/02.

[10] Službeni list SR BiH, br. 27/91.

[11] Izborni zakon BiH, Službeni glasnik BiH, br. 23/01, 7/02, 9/02, 20/02, 25/02, 4/04, 20/04, 25/05.

[12] Npr., Zakon o radu FBiH, Službene novine FBiH, br. 43/99, Službeni glasnik Republike Srpske, br. 38/00, Službeni glasnik Brčko distrikta, br. 43/03

[13] Zakon o omladinskom organizovanju, Službeni glasnik Republike Srpske, br. 98/04

[14] Npr. Zakon o slobodi vjere i pravnom položaju crkava i vjerskih zajednica u Bosni i Hercegovini, Službeni glasnik BiH, br. 5/04

[15] Zakon o zaštiti prava pripadnika nacionalnih manjina, Službeni glasnik BiH, broj 12/03

[16] Npr. Zakon o preduzećima u Republici Srpskoj, Službeni glasnik Republike Srpske, br. 24/98, Zakon o privrednim društvima u FBiH, Službene novine FBiH, br. 23/99 i 45/00

[17] Član 20

[18] Član 11

[19] Član  21 i 22

[20] Član 8

[21] Izborni zakon BiH, Službeni glasnik BiH, br. 23/01, 7/02, 9/02, 20/02, 25/02, 4/04, 20/04, 25/05, 52/05, 65/05, 77/05, 11/06, 24/06, 32/07, 33/08 i 37/08.

[22] Vojin Dimitrijević, Milan Paunović, u saradnji sa Vladimirom Đerićem, Ljudska prava, Beogradski centar za ljudska prava, „Dosije“, Beograd, 1997.

[23] Christopher Harland, Ralph Roche, Ekkehard Strauss, Komentar Evropske konvencije o ljudskim pravima prema praksi u Bosni i Hercegovini i Strasbourgu, Sarajevo, 2003., str. 267. i 268.

[24] P. van Dijk, G.J.H. van Hoof, Teorija i praksa Evropske konvencije o ljudskim pravima, Sarajevo, 2001., str. 555.

[25] Službeni list SR BiH, br. 41/90, 19/01 i 38/01.

[26] Član 2 Zakona o javnim skupovima, Službeni list SR BiH, br. 41/90, 19/01 i 38/01.

[27] Član 3 Zakona o javnim skupovima, Službeni list SR BiH, br. 41/90, 19/01 i 38/01.

[28] Član 4 Zakona o javnim skupovima, Službeni list SR BiH, br. 41/90, 19/01 i 38/0.

[29] Član 5 Zakona o javnim skupovima, Službeni list SR BiH, br. 41/90, 19/01 i 38/01.

[30] Zakon o javnom okupljanju, Službeni glasnik RS br. 118/08.

[31] Krivični zakon RS, Službeni glasnik Republike Srpske, br. 49, od 25. juna 2003. godine.

[32] Zakon o javnom okupljanju, Narodne novine Hercegovačko-neretvanske županije, br. 4/00, članovi 13,14 i 15.

[33] Službeni glasnik Brčko distrikta, br. 26/04.

[34] Jasminka Gradaščević – Sijerčić , Pravo na štrajk u djelatnostima od vitalnog značaja, http://www.pulsdemokratije.net/, od 20.6.2007. godine.

[35] Zakon o štrajku u Federaciji Bosne i Hercegovine,  Službeni glasnik FBiH br. 14/00

[36] Zakon o štrajku, Službeni glasnik RS br.  111/08,  od 5.11.2008. godine.

[37] Zakon o štrajku, Službeni glasnik Brčko distrikta, decembar 2005.

[38] Službeni glasnik FBiH, br. 43/99, 32/00 i 29 /03.

[39] Zakon o radu, Službeni glasnik Republike Srpske, br. 38/00, 40/00, 47/02, 38/03, 66/03 i 20/07

[40] Član 5 Zakona o namještenicima u organima državne službe u Federaciji Bosne i Hercegovine, Službene novine Federacije BiH br. 67/05,  od 30.11.2005.

[41] Zakon o državnoj službi u institucijama Bosne i Hercegovine, Službeni glasnik BiH  br.  12/02, 19/02, 35/03, 4/04, 17/04, 26/04, 37/04, 48/05, 2/06.

[42] Zakon o policijskim službenicima Federacije Bosne i Hercegovine Službene novine Federacije BiH br. 28/05, od 11.05.2005.

[43] Zakon o unutrašnjim poslovima Federacije Bosne i Hercegovine, Sl. novine  FBiH br. 49/05, od 08.08.2005. godine.

[44] Zakon o unutrašnjim poslovima,  Službeni glasnik Republike Srpske, br. 48, od 24.juna 2003. godine.

[45] Član 42 Zakona o policiji Brčko distrikta, Službeni glasnik Brčko distrikta, br. 2/02, od 8.juna 2000.god.

[46] Zakon o odbrani Bosne i Hercegovine, Službeni glasnik BiH, br. 88/05.

[47] Zakon o službi u oružanim snagama Bosne i Hercegovine, Službeni glasnik BiH, br. 88/05, 53/07 i iz 2008. godine.

[48] Zakon o javnim skupovima, Službeni list SR BiH, br. 41/90, 19/01, 38/01, 13/93 i 13/94.

[49] Zakon o javnom okupljanju, Narodne novine Hercegovačko-neretvanske županije, br. 4/00.

[50] Zakon o javnim skupovima, Službeni list SR BiH, br. 41/90, 19/01 i 38/01 i Zakon o javnom okupljanju, Narodne novine Hercegovačko-neretvanske županije, br. 4/00.

[51] Član 6 Zakona o javnim skupovima, Službeni list SR BiH, br. 41/90, 19/01 i 38/01.

[52] Zakon o udruženjima i fondacijama, objavljen u Službenim novinama FBiH, 20. septembra 2002. godine, Službene novine FBiH, br. 45/02, Zakon o udruženjima i fondacijama Republike Srpske (Službeni glasnik Republike Srpske, br. 52/01), Zakon o udruženjima i fondacijama BiH (Službeni glasnik BiH, br. 32/01, od 28. decembra 2001. godine).

[53] Zakon o udruženjima i fondacijama, Službene novine FBiH, br. 45/02

[54] Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o udruženjima i fondacijama Republike Srpske, Službeni glasnik Republike Srpske, br. 42/05.