Pravo na zaštitu privatnog života (08)

4.7. Pravo na zaštitu privatnog života, porodice, stana i prepiske

 

Član 17 PGP:

1. Niko ne može biti predmet samovoljnih ili nezakonitih miješanja u njegov privatni život, u njegovu porodicu, u njegov stan ili njegovu prepisku, niti nezakonitih povreda nanesenih njegovoj časti ili njegovom ugledu.

2. Svako lice ima pravo na zaštitu zakona protiv ovakvih miješanja ili povreda.

(Sl. list SFRJ, br. 7/71)

Član 8 Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda:

1. Svako ima pravo na poštivanje svog privatnog i porodičnog života, doma i prepiske.

2. Javna vlast se ne miješa u vršenje ovog prava, osim ako je takvo miješanje predviđeno zakonom i ako je to neophodna mjera u demokratskom društvu u interesu nacionalne bezbjednosti, javne sigurnosti, ekonomske dobrobiti zemlje, spriječavanja nereda ili spriječavanja zločina, zaštite zdravlja i morala ili zaštite prava i sloboda drugih.

(Sl. glasnik BiH, br. 6/99)

 

4.7.1. Ustavne odredbe

 

Član II/3f Ustava Bosne i Hercegovine, u relevantnom dijelu glasi:

Sva lica na teritoriji Bosne i Hercegovine uživaju ljudska prava i slobode iz stava 2 ovog člana, što uključuje:

f) Pravo na privatni i porodični život, dom i prepisku.

Član II/A2 Ustava Federacije BiH, u relevantnom dijelu glasi:

Sve osobe ne teritoriji Federacije uživaju prava:

            g) na privatnost.

Član 13 Ustava Republike Srpske glasi:

Ljudsko dostojanstvo, tjelesni i duhovni integritet, čovjekova privatnost, lični i porodični život su nepovredivi.

Zaštita prava privatnosti i porodičnog života, stana i prepiske jedno je od osnovnih prava čije je ostvarenje preduvjet za pravilno funkcioniranje svakog demokratskog društva.

Iz samih odredbi svih gore navedenih dokumenata vidljivo je da se ovo pravo može raščlaniti na tri osnovna segmenta, a to su:

• Privatni život;
• Porodični život;
• Dom i
• Prepiska.

 

4.7.2. Pravo na privatnost

 

Osnovni standardi zaštite privatnosti već su definirani Univerzalnom deklaracijom o ljudskim pravima Ujedinjenih nacija, kao i Evropskom konvencijom za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda i njenim protokolima, koji se direktno primjenjuju u Bosni i Hercegovini i imaju prioritet nad svim ostalim zakonima.

Razvoj informacijskih i komunikacijskih tehnologija omogućio je nove načine prikupljanja, obrade i prenosa ličnih podataka, što nalaže da se obezbijedi što bolji nivo zaštite privatnosti i ostalih ličnih prava koja se odnose na prikupljanje ličnih podataka u kompjuterskim bazama podataka.

Bosna i Hercegovina je u julu 2004. godine ratifikovala Konvenciju Vijeća Evrope o zaštiti lica s obzirom na automatsku obradu ličnih podataka i izmjene i dopune iste Konvencije (od 15. juna 1999. godine) i Dodatni protokol uz Konvenciju (od 8. novembra 2001. godine).

Kod zaštite prava na privatnost najvažniji utjecaj na stvaranje međunarodno priznatih standarda imala je praksa Evropskog suda za ljudska prava. Prema mišljenju Evropskog suda, privatni život predstavlja široki koncept, kojem je nemoguće dati konačnu definiciju.[1] Poštivanje privatnog života mora sadržavati i određeni stepen prava na uspostavljanje i razvijanje odnosa sa drugim ljudskim bićima.[2] Općenito, praksa suda je dovela do širenja koncepta privatnosti na:

• Fizički i moralni integritet ličnosti;[3]
• Prikupljanje podataka koje traži država;[4]
• Pristup ličnim informacijama;[5]
• Pitanje reguliranja imena i prezimena.[6]

 

4.7.2.1. Fizički i moralni integritet ličnosti. – I fizički i moralni integritet osoba uživa zaštitu u zakonodavstvu Bosne i Hercegovine. Kada je u pitanju zaštita fizičkog integriteta osoba, važno je reći da krivično i krivično-procesno zakonodavstvo pružaju značajnu zaštitu prava na poštivanje fizičkog integriteta osoba. Odredbe zakona o krivičnom postupku kojima se reguliraju radnje pretresa osoba predviđaju da se pretres osobe može preduzeti kada je vjerovatno da je ta osoba počinila krivično djelo, odnosno da će se pretresanjem pronaći predmeti ili tragovi važni za krivični postupak.[7] U svakom od navedenih zakona je predviđeno da pretresanje osoba obavlja osoba istog spola. U daljnjim odredbama navedenih zakona reguliran je postupak pretresa za koji je predviđeno izdavanje naredbe za pretresanje i to u pravilu pismene naredbe, a samo izuzetno usmene, zatim vrijeme u koje se pretresanje može izvršiti i to tako da se samo na izričito dato ovlaštenje pretresanje može izvršiti u bilo koje doba dana ili noći, kao i da pretresanju osoba prisustvuju svjedoci istog spola koji će staviti svoje potpise na zapisnik o pretresanju.[8] Zakoni o krivičnom postupku na približno jednak način (uz izuzetke koji će biti navedeni dalje u tekstu) reguliraju pitanje pretresa bez naredbe i bez prisustva svjedoka i ograničavaju ga na situacije kada se radi o izvršenju naredbe za dovođenje, zatim prilikom lišavanja slobode, ako postoji sumnja da osoba posjeduje vatreno ili hladno oružje, te ukoliko postoji opasnost da će sakriti, uništiti ili odbaciti predmete koje treba od njega oduzeti i upotrijebiti kao dokaz u krivičnom postupku.[9] U drugom stavu prethodno citiranih članova predviđeno je da ovlaštena službena osoba mora, poslije izvršenog pretresanja bez naredbe, odmah tužiocu podnijeti izvještaj u kojem će navesti razloge zbog kojih je obavljeno pretresanje bez naredbe. Tužilac će o tome odmah obavijestiti sudiju za prethodni postupak.

Kada je u pitanju zaštita fizičkog i moralnog integriteta maloljetnika odnosno djece u porodici, pored postojanja krivičnih djela kojima se kažnjavaju određena ponašanja prema maloljetnicima odnosno roditelja prema djeci, porodični zakoni Federacije BiH i Republike Srpske predviđaju postupak oduzimanja roditeljskog staranja ili oduzimanja prava roditelju da živi sa djetetom.[10]

Zaštita moralnog integriteta osoba je obezbijeđena i kroz zakone o zaštiti od klevete u entitetima i Brčko distriktu. Oni su međusobno usaglašeni i predviđaju građansku odgovornost za klevetu,[11] za razliku od ranijih zakona po kojima je kleveta bila predviđena kao krivično djelo. O ovim zakonima će se opširnije govoriti u dijelu ovog izvještaja u kojem je predmet analize usklađenost zakona BiH s članom 10 Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda.

 

4.7.2.2. Prikupljanje i pohranjivanje informacija koje traži država i pristup informacijama. – Zakonom o zaštiti osobnih podataka u BiH[12] koji je stupio na snagu 2001. godine, stvoren je zakonodavni okvir za čuvanje tajnosti vezano za obradu podataka koji se odnose na sve osobe na teritoriji BiH bez obzira na njihovo državljanstvo ili prebivalište. Navedeni zakon osigurava tajnost osobnih podataka koji se odnose na fizičku osobu čiji je identitet ustanovljen, ili se može ustanoviti, posebno na osnovu matičnog broja, odnosno više karakteristika koje čine fizički, mentalni, ekonomski, kulturni i socijalni identitet. Značajno je što se zakonom štite posebne kategorije podataka koje se odnose na rasno porijeklo, državljanstvo, mentalno i etničko porijeklo, političko mišljenje ili stranačku pripadnost, religijsko ili drugo vjerovanje, zdravstveno stanje, seksualni život, te krivične presude.

U smislu ovog zakona pod obradom podataka podrazumijevaju se radnje kao što su prikupljanje, unošenje, pohranjivanje, prerađivanje i izmjena, konsultiranje, otkrivanje prijenosom, brisanje i uništavanje.[13]

Bosna i Hercegovine je 25. oktobra 2001. godine usvojila Zakon o centralnoj evidenciji i razmjeni podataka[14] kojim je ustanovljen Centar za vođenje evidencija (evidencije matičnih brojeva, pasoša, osobnih iskaznica, dozvola boravka, kaznenih evidencija). Zakonom je predviđeno da Centar vodi evidencije u ime Ministarstva civilnih poslova, te u ime drugih javnih organa.[15] Članom 10 Zakona je predviđeno da se na sve osobe koje su uključene u poslove obrade podataka primjenjuju odredbe Zakona o zaštiti osobnih podataka.

Oblast slobode pristupa informacijama u Bosni i Hercegovini regulirana je Zakonom o slobodi pristupa informacijama Bosne i Hercegovine, Zakonom o slobodi pristupa informacijama Federacije BiH i Zakonom o slobodi pristupa informacijama Republike Srpske.[16] U Brčko distriktu nije donesen poseban zakon, nego se primjenjuje Zakon o slobodi pristupa informacijama u BiH u skladu sa Uputstvom o provođenju Zakona o slobodi pristupa informacijama u Bosni i Hercegovini.[17]

Zakoni o krivičnom postupku BiH, FBiH i Brčko distrikta[18] sadrže odredbu kojom je regulirana oblast davanja podataka iz kaznene evidencije, tako da se podaci iz kaznene evidencije mogu dati sudovima, tužilaštvima i organima unutrašnjih poslova vezano za krivični postupak koji se vodi protiv osobe koja je ranije bila osuđivana, kao i nadležnim organima koji učestvuju u postupku davanja amnestije, pomilovanja ili brisanja osude.

U krivičnim zakonima je propisano krivično djelo povrede tajnosti postupka[19] prema kojem je krivično odgovorna osoba koja neovlašteno otkrije ono što je saznala u sudskom, prekršajnom ili upravnom postupku, a što se po zakonu ne smije objaviti ili je odlukom nadležnog organa proglašeno tajnom.

U krivičnom i parnično-procesnom zakonodavstvu propisana je mogućnost isključenja javnosti zbog, inter alia, zaštite osobnog i intimnog života optuženog ili oštećenog,[20] čime se pruža garancija čuvanja informacija koje se tiču privatnog života, a koje mogu biti iznesene u toku krivičnog postupka.

 

4.7.2.3. Pristup informacijama o nestalim osobama. – Jedan poseban aspekt prava na privatni (i porodični) život, koji je važan u kontekstu poslijeratne Bosne i Hercegovine, jeste pristup informacijama o nestalim osobama u Bosni i Hercegovini. Bosna i Hercegovina je s ciljem efikasnijeg i cjelovitijeg rješenja ovog složenog pitanja donijela Zakon o nestalim osobama.[21] U skladu s članom 7 Zakona osnovan je Institut za nestala lica Bosne i Hercegovine, kao nezavisna institucija za traženje nestalih osoba u BiH, a s namjerom unapređenja procesa traženja nestalih osoba i efikasnije identifikacije posmrtnih ostataka nestalih lica.

Ustavni sud Bosne i Hercegovine, u odlukama koje su se odnosile na pravo članova porodica nestalih osoba, na poštivanje njihovog privatnog (i porodičnog) života utvrdio je povrede člana 8 Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda i naložio Vijeću ministara BiH, inter alia, da se obezbijedi operativno funkcioniranje institucija osnovanih u skladu sa Zakonom o nestalim osobama, tj. Instituta za nestala lica BiH, Fonda za pomoć porodicama nestalih lica u BiH i Centralne evidencije nestalih osoba u BiH. U jednoj od tih odluka Ustavni sud BiH je naveo:

„Činjenica da ni nakon skoro deset godina od prestanka ratnih dejstava u Bosni i Hercegovini nadležne vlasti nisu apelantima dostavile informacije o sudbini članova njihovih porodica, nestalih tokom ratnog sukoba u Bosni i Hercegovini, dovoljna je Ustavnom sudu da zaključi da je u odnosu na članove porodica nestalih lica došlo do povrede prava na zabranu nehumanog postupka iz člana II/3b Ustava Bosne i Hercegovine i člana 3 Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, kao i povrede prava na privatan i porodični život iz člana 8 Evropske konvencije.“[22]

Ustavni sud BiH je u ovom predmetu, 2005. godine, morao zaključiti[23] da je Odluka broj AP 228/04, od 13. jula 2005. godine, samo djelimično izvršena.

 

4.7.2.4. Spolno opredjeljenje i pravo na privatnost. – Kako je već navedeno u uvodu dijela izlaganja o pravu na privatni život, spolni odnosi, odnosno spolna orijentacija, spadaju u sferu privatnog života u smislu člana 8 Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda. U zakonodavstvu u Bosni i Hercegovini, homoseksualni odnosi ne predstavljaju krivično djelo i uopće ne postoje odredbe u krivičnom zakonodavstvu o krivičnom gonjenju osoba zbog njihove spolne orijentacije. Dalje, odredbe krivičnih zakona entiteta i Brčko distrikta, koje su već spomenute gore u tekstu, kojima se inkriminiraju krivična djela protiv spolne slobode i ćudoređa, ne prave nikakvu distinkciju o odnosu na spol počinioca.

Problematika koja je neizbježno povezana sa pitanjem spolne orijentacije je promjena spola. U BiH ne postoji zakonodavstvo koje regulira medicinski aspekt promjene spola, iako postoje podaci da se takvi medicinski zahvati obavljaju u BiH. Za osobe koje izvrše promjenu spola, prema odredbama zakona o ličnom imenu koji se primjenjuju u Federaciji BiH, Republici Srpskoj i Brčko distriktu[24], ne postoje smetnje da izvrše promjenu imena ili prezimena, jer je to pravo koje se garantira svim građanima i u tom smislu ne postoje nikakva ograničenja. Također, navedeni zakoni ne postavljaju nikakve posebne razloge koji trebaju biti zadovoljeni kako bi se izvršila promjena imena i prezimena. Međutim, problem koji se može pojaviti jeste pitanje izmjene podataka o spolu u matičnim  evidencijama, jer ne postoji izričita odredba po kojoj je to moguće.

Još jedan aspekt zaštite prava na privatnost, kada je u pitanju spolna orijentacija, tiče se eventualne diskriminacije homoseksualnih osoba u uživanju njihovih prava, posebno prava na rad. Zakoni o radu u FBiH, Republici Srpskoj i Brčko distriktu ne sadrže odredbe kojima se homoseksualci diskriminiraju u uživanju svoga prava na rad, a, također, ni zakoni, kojima se reguliraju radno-pravni odnosi u javnim službama u entitetima i Bosni i Hercegovini, ne sadrže takve odredbe. Naprotiv, svi navedeni zakoni sadrže eksplicitne odredbe kojima se zabranjuje diskriminacija u uživanju prava na rad po bilo kojem osnovu, uključujući i spol.[25]

 

4.7.2.5. Pravo na ime. – U Federaciji BiH pitanje registracije osobnog imena, kao i izmjene imena i prezimena, regulirano je Zakonom o ličnom imenu[26] iz 1971. godine koji je usvojila tadašnja Republika Bosna i Hercegovina, a preuzela kao zakon Federacija Bosna i Hercegovina. U Republici Srpskoj je Zakon o ličnom imenu[27] usvojen u decembru 1993. godine, a u Brčko distriktu, Zakon o osobnom imenu Brčko distrikta[28], u junu 2002. godine. Sva tri zakona, u suštini, na jednak način tretiraju pitanje osobnog imena koje se sastoji od imena i prezimena.[29] Naime u zakonima je predviđeno da osobno ime djeteta, roditelji određuju sporazumno, a da dijete dobija prezime prema prezimenu jednog ili oba roditelja. Ukoliko se roditelji ne mogu sporazumjeti o imenu djeteta, osobno ime će odrediti nadležni organ starateljstva.

Navedenim zakonima propisano je pravo građanina da promjeni osobno ime, odnosno samo ime ili prezime. Dalje je predviđeno da će se maloljetnom licu promijeniti osobno ime, ili samo ime, odnosno samo prezime, na zahtjev roditelja ili posvojitelja, a na zahtjev staratelja, uz saglasnost nadležnog organa. Jedino ograničenje prava na promjenu osobnog imena propisano je na isti način u svim zakonima i odnosi se na osobe protiv kojih se vodi krivični postupak za krivično djelo za koje se goni po službenoj dužnosti, ili osobi koja je osuđena za takvo krivično djelo, dok kazna nije izvršena, kao ni osobi za koju se utvrdi da je zahtjev podnijela radi izbjegavanja zakonom utvrđenih obaveza[30], što je i u skladu sa praksom Evropskog suda za ljudska prava.

U skladu sa Zakonom, a u cilju zaštite podataka, praćenja pristupa ličnim podacima i njihovom prenosu, osnovana je Komisija za zaštitu podataka.

Komisija za zaštitu podataka je jedini institucionalni okvir za zaštitu ljudskih prava u procesu obrade ličnih podataka, kao i njihovog korištenja od strane javnih organa u Bosni i Hercegovini. Vijeće ministara BiH je u novembru 2002. godine imenovalo članove Komisije za zaštitu podataka, nakon čega je ista otpočela s radom.

 

4.7.3. Pravo na porodični život

 

Iz ranije citiranih odredaba Ustava BiH i Ustava Republike Srpske proizlazi da je pravo na porodični život zaštićeno tim ustavima. Također i Ustav Federacije Bosne i Hercegovine, u članu II/A2, tačka j predviđa kao jedno od prava – pravo na zaštitu porodice i djece.

Evropski sud za ljudska prava je, uzimajući u obzir društvene i zakonodavne promjene u zemljama potpisnicama Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, pojam porodičnog života proširio van okvira formalnih odnosa, odnosno pojma porodičnog života de iure, tako da je pojam porodičnog života, u smislu člana 8 Evropske konvencije, u stvari, porodični život de facto.[31] Stoga, danas, pojam porodičnog života obuhvata:

·         Vršenje roditeljskog prava;

·         Starateljstvo;

·         Davanje djeteta na usvajanje.

 

4.7.3.1. Vršenje roditeljskog prava. – Roditeljsko staranje, kako je predviđeno Porodičnim zakonom FBiH, odnosno vršenje roditeljskog prava prema Porodičnom zakonu u Republici Srpskoj, u suštini, predstavlja skup odgovornosti, dužnosti i prava roditelja koji imaju za cilj zaštitu osobnih i imovinskih prava i interesa djeteta. Oba roditelja sporazumno vrše to pravo i dužni su ga vršiti u najboljem interesu djeteta. Pravo staranja nad djetetom traje do njegovog/njenog punoljetstva koje nastupa sa 18 godina, odnosno ranije, ukoliko je sklopilo brak uz saglasnost roditelja.

Prema Porodičnom zakonu FBiH, samo jedan roditelj vrši roditeljsko staranje ukoliko je drugi roditelj umro, proglašen umrlim, spriječen da se stara o djetetu, nepoznatog boravišta, ako mu je oduzeto roditeljsko staranje ili mu je oduzeta i ograničena poslovna sposobnost,[32] dok su prema Porodičnom zakonu u Republici Srpskoj, ti uvjeti nešto uži, a odnose se na roditelja koji je spriječen da vrši roditeljsko pravo ili mu je to pravo oduzeto, odnosno ograničena poslovna sposobnost.[33]

 

4.7.3.2. Davanje djeteta na usvajanje. – Porodičnim zakonom Federacije BiH i Porodičnim zakonom u Republici Srpskoj reguliran je postupak usvojenja.

Porodični zakon FBiH i Porodični zakon u Republici Srpskoj propisuju dvije vrste usvojenja: potpuno i nepotpuno usvojenje. Suštinska razlika između ove dvije vrste usvojenja jeste u tome što kod potpunog usvojenja prestaju međusobna prava i dužnosti usvojenika i njegovih krvnih srodnika,[34] osim ako dijete usvoji maćeha ili očuh.[35] Ono što je značajno jeste da oba zakona propisuju obavezu da roditelji, odnosno staratelji usvojenika,[36] odnosno oba roditelja ili jedini roditelj,[37] moraju dati saglasnost, odnosno pristanak na usvojenje. Izjave o davanju saglasnosti odnosno o davanju pristanka, unose se u zapisnik koji roditelji, odnosno staratelji moraju potpisati.

Ni prema odredbama Porodičnog zakona Federacije BiH, ni Porodičnog zakona u Republici Srpskoj, nema razlike u postupku usvojenja između djece rođene u braku i vanbračne djece, dakle odredbe o usvojenju se primjenjuju i na postupak usvojenja bračne i vanbračne djece.

 

4.7.3.3. Starateljstvo. – Porodični zakon FBiH i Porodični zakon u Republici Srpskoj propisuju aktivno učestvovanje organa starateljstva u zaštiti prava i interesa djeteta.[38] Oba zakona propisuju mogućnost oduzimanja roditeljskog prava, međutim, također, predviđaju i niz mjera koje se mogu preduzeti prije nego što se donese odluka o oduzimanju roditeljskog prava. Prema odredbama navedenih zakona ,organ starateljstva će pružiti pomoć roditeljima u sređivanju  njihovih socijalnih, materijalnih i ličnih prilika i ako to zahtijevaju interesi djeteta, uputit će ih u odgovarajuće savjetovalište.[39]

Iz odredaba Porodičnog zakona FBiH proizilazi da za vrijeme dok traje mjera oduzimanja roditeljskog staranja, roditelj, odnosno roditelji, gube sva prava prema djetetu, dakle i pravo da kontaktiraju sa djetetom. Prema praksi Evropskog suda za ljudska prava „s obzirom na temeljni odnos porodičnog života roditelja i djece, nalog o staranju treba da bude privremene prirode i njegovo provođenje uvijek mora voditi krajnjem cilju – da porodica bude ponovo spojena“.[40] Tačno je da navedeni porodični zakon predviđa mogućnost da se ukine mjera oduzimanja roditeljskog staranja i to pravo vrati roditelju kada prestanu razlozi zbog kojih je mjera određena. Međutim, sporno je to što roditelj kojem je oduzeto roditeljsko staranje gubi sva prava prema djetetu dok traje mjera oduzimanja roditeljskog staranja.

 

4.7.3.4. Pravo na poštivanje doma. – Općenito „dom“, u smislu člana 8 Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, predstavlja mjesto gdje neko živi stalno. U predmetu Niemietz[41], Evropski sud za ljudska prava zaključio je da i poslovne prostorije, također, mogu predstavljati „dom“. Evropski sud za ljudska prava, u predmetu Gillow,[42] u donošenju odluke je li sporna kuća predstavljala podnosiočev dom, uzeo je u obzir činjenicu da su podnosioci sagradili kuću u namjeri da se jednom u nju vrate i nastave u njoj da žive.

 

4.7.3.5. Zaštita doma. – Član II/3f Ustava Bosne i Hercegovine, u relevantnom dijelu glasi:

Sva lica na teritoriji Bosne i Hercegovine uživaju ljudska prava i slobode iz stava 2 ovog člana, što uključuje:

f) Pravo na privatni i porodični život, dom i prepisku.

S obzirom da se prema članu II/A1 Ustava FBiH načela, prava i slobode, utvrđene instrumentima navedenim u Dodatku tog ustava, primjenjuju na cijeloj teritoriji BiH, nesporno je da se prava iz Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda i prema toj odredbi direktno primjenjuju u FBiH. Međutim, Ustav FBiH ne sadrži eksplicitnu odredbu po kojoj se garantira pravo na poštivanje doma.

Član 24 Ustava Republike Srpske glasi:

Stan je nepovrediv.

Zakonom se može propisati da službeno lice na osnovu naloga suda može ući u stan ili druge prostorije protiv volje njegovog držaoca i izvršiti pretres. Pretres se vrši u prisustvu dva svjedoka.

 

Ni Ustav BiH, niti ustavi entiteta, a ni neki od zakona u BiH ne definiraju šta predstavlja dom. Međutim, kako je već ranije navedeno u ovoj analizi, a prema članu II/2 Ustava Bosne i Hercegovine prava i slobode, predviđena Evropskom konvencijom za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda i njenim protokolima, direktno se primjenjuju u Bosni i Hercegovini i imaju prioritet nad ostalim pravom. Prema članu II/6 Ustava BiH, Bosna i Hercegovina, svi sudovi, ustanove, organi vlasti, te organi kojima neposredno rukovode entiteti, ili koji djeluju unutar entiteta, podvrgnuti su, odnosno primjenjuju ljudska prava i slobode na koje je ukazano u stavu 2.

Najznačajnije ograničenje prava na poštivanje doma iz člana 8 Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda u kontekstu postratne BiH i najznačajnije pitanje i godinama gorući problem, kako politički, tako i pravni, jeste povrat stanova na kojima postoji stanarsko pravo, odnosno povrat imovine u privatnom vlasništvu ranijim korisnicima, odnosno vlasnicima, koji su zbog rata izbjegli iz svojih domova. Naime, u toku rata su doneseni zakoni u kojima je nosiocima stanarskog prava[43] dat izuzetno kratak rok za povrat njihovih stanova koji su u međuvremenu dodijeljeni na privremeno korištenje drugim licima.

 

4.7.3.6. Zaštita od smetnji. – U zakonodavstvu Bosne i Hercegovine nema odredaba, kao što je to već ranije navedeno, kojima se štiti pravo na poštivanje doma. Međutim, za potrebe ove analize, u dijelu u kojem se ona tiče zaštite prava na poštivanje doma od smetnji, relevantne su odredbe zakona kojima se regulira pitanje vlasništva i drugih stvarnih prava, odnosno  vlasničkopravni odnosi koji se primjenjuju u Federaciji Bosne i Hercegovine, Republici Srpskoj i Brčko distriktu.[44] Navedenim zakonima se reguliraju uvjeti i način sticanja, korištenja, zaštite i prestanak prava vlasništva na stvarima (pokretnim i nepokretnim). U pripremi je nacrt kojima će se regulirati vlasništvo i druga stvarna prava u Bosni i Hercegovini.

 

4.7.3.7. Zaštita od smetnji u čovjekovoj okolini. – Ustav Bosne i Hercegovine i Ustav Federacije Bosne i Hercegovine ne sadrže izričitu odredbu koja regulira pitanje zaštite čovjekove okoline, dok Ustav Republike Srpske, u članu 35, propisuje da čovjek ima pravo na zdravu životnu sredinu. Svako je, u skladu sa zakonom, dužan da u okviru svojih mogućnosti štiti i unapređuje životnu okolinu.

Zakon o zaštiti okoliša^[45]koji se primjenjuje u Federaciji Bosne i Hercegovine propisuje da svako lice ima pravo na zdrav i ekološki prihvatljiv okoliš kao osnovno ustavno pravo. Također je propisano da svako ljudsko biće ima pravo na život u okolišu podobnom za zdravlje i blagostanje i da je, stoga, individualna i kolektivna dužnost zaštititi i poboljšati okoliš za dobrobit sadašnjih i budućih generacija.

 

4.7.3.8. Pretresi. – Jedino Ustav Republike Srpske sadrži eksplicitnu odredbu koja propisuje način na koji se može vršiti pretres stana ili drugih prostorija. Postupak pretresa, odnosno uvjeta pod kojima se mogu vršiti pretresi, vezano za krivični postupak, regulirani su zakonima o krivičnom postupku, koji su na snazi u Bosni i Hercegovini.

Članom 51 Zakona o krivičnom postupku BiH propisano je da se „pretresanje stana i ostalih prostorija osumnjičenog, odnosno optuženog i drugih osoba, kao i njihovih pokretnih stvari izvan stana može preduzeti samo onda ako ima dovoljno osnova za sumnju da se kod njih nalazi počinilac, saučesnik, tragovi krivičnog djela ili predmeti važni za postupak.“

Jedna od temeljnih formalnih pretpostavki za preduzimanje radnje dokazivanja pretresanjem jeste naredba suda za pretresanje, što je propisano u članu 53 Zakona o krivičnom postupku BiH. U stavu 2 tog člana propisano je da „naredbu za pretresanje može izdati sud na zahtjev tužioca ili na zahtjev ovlaštenih službenih osoba koje su dobile odobrenje od tužioca“. U članu 185 Krivičnog zakona FBiH (član 171 Krivičnog zakona Republike Srpske i član 182 Krivičnog zakona Brčko distrikta) propisano je krivično djelo protuzakonitog pretresa, koji predviđa kažnjavanje kaznom zatvora od tri mjeseca do tri godine za službenu osobu koja u obavljanju službe protuzakonito izvrši pretragu stana, prostorija ili osoba. Odredbe krivičnih zakona su formulirane sa dovoljnom preciznošću u dijelu koji se tiče samog postupka pretresa, propisuju precizne uvjete kada se pretres može izvršiti bez naredbe, propisuje obavezu prisutnosti svjedoka, vrijeme obavljanja pretresa je jasno precizirano.

 

4.7.4. Pravo na poštivanje prepiske

 

Pravo na poštivanje prepiske jeste pravo na nesmetano i neograničeno komuniciranje sa drugima. Bukvalno značenje pojma „prepiske“ prošireno je tako da danas podrazumijeva i komunikaciju putem telefona[46] i telefaksa.[47] Razvoj novih tehnologija može u budućnosti dovesti do proširenja ovog pojma. Dva su pitanja od posebne važnosti u ovom kontekstu: praćenje prepiske i prisluškivanje telefona.

Pravo na poštivanje nečije prepiske posebno je važno vezano za zatvorenike. U predmetu Golder protiv Velike Britanije[48], Evropski sud za ljudska prava je zaključio da je odluka prema kojoj je zatvorenik spriječen da održava prepisku sa svojim advokatom povrijedila član 8 Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda. U predmetu Kruslin protiv Francuske, koji se odnosio na telefonsko prisluškivanje, Evropski sud za ljudska prava je zaključio, inter alia, da „prisluškivanje i drugi oblici praćenja telefonskih razgovora predstavljaju ozbiljno miješanje u privatni život i prepisku…“.

Ustav BiH, u katalogu prava u članu II/3, garantira i „pravo na … prepisku“.

Ustav FBiH ne sadrži izričitu odredbu kojom se garantira pravo na prepisku, ali se ponovo naglašava da se prema članu II/A1 Ustava FBiH načela, prava i slobode, utvrđene instrumentima navedenim u Dodatku tog ustava, primjenjuju na cijeloj teritoriji BiH, pa je nesporno da se prava iz Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda i prema toj odredbi direktno primjenjuju u FBiH.

Članom 22 Ustava Republike Srpske propisano je: „Sloboda i tajnost dopisivanja i drugih oblika općenja su nepovredivi. Zakonom se može propisati da se samo na osnovu odluke suda može odstupiti od načela nepovredivosti slobode i tajnosti dopisivanja i drugih oblika općenja, ako je to neophodno radi provođenja krivičnog postupka ili radi bezbjednosti Republike.“

Detaljne odredbe o uvjetima prisluškivanja sadržane su u zakonima o krivičnom postupku. Određene radnje prisluškivanja su, također, propisane i Zakonom o obavještajno-sigurnosnoj agenciji Bosne i Hercegovine. Prisluškivanje je u zakonima o krivičnom postupku koji se primjenjuju u BiH predviđeno kao posebna istražna radnja. Posebne istražne radnje naredbom određuje sudija za prethodni postupak, na obrazloženi prijedlog tužioca. U prijedlogu moraju biti sadržani podaci o osobi protiv koje se radnja preduzima, osnovi sumnje, razlozi za preduzimanje radnji, navođenje radnje koja se zahtijeva i način njenog izvođenja, obim i trajanje radnje. Svi navedeni podaci se moraju naći u samoj naredbi (član 118, stav 1).

Za potrebe ove analize značajno je spomenuti i član 67 Zakona o krivičnom postupku BiH[49], kojim je predviđena mjera privremenog oduzimanja pisma, telegrama i drugih pošiljki. Prema stavu 1 tog člana privremeno se mogu oduzeti pisma, telegrami i druge pošiljke upućene osumnjičenom, odnosno optuženom ili one koje on šalje, a koje se nalaze kod preduzeća, ili kod osoba zaposlenih u pošti ili osobe koje obavljaju poslove vezane za telekomunikacije. U stavu 6 istog člana je propisano da se navedene mjere ne mogu primjenjivati na pisma, telegrame i druge pošiljke razmijenjene između osumnjičenog, odnosno optuženog, i njegovog branioca. O otvaranju pošiljke, što obavlja tužilac u prisustvu dva svjedoka, sastavlja se zapisnik. Pored zakona o krivičnom postupku, odredbe o radnjama praćenja sadrži i Zakon o Obavještajno-sigurnosnoj agenciji BiH.[50] U članu 1 ovog zakona propisano je da Obavještajno-sigurnosna agencija BiH obavlja svoj rad u skladu s odredbama Ustava BiH, uključujući odredbe Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda i njenih protokola, te međunarodne ugovore koje je BiH potpisala, ili im je pristupila.

Značaj zaštite prava na privatnost, odnosno prava na poštivanje prepiske i komunikacije, ogleda se u činjenici da je u krivičnim zakonima entiteta propisano nekoliko krivičnih djela kojima se štiti nepovredivost tajnosti prepiske, odnosno zabranjuje neovlašteno snimanje i prisluškivanje.

Izuzetno je značajno pitanje zaštite prava na prepisku zatvorenika i pritvorenika.

I ovdje se podsjeća da je u Bosni i Hercegovini oblast izvršenja krivičnih sankcija i prekršajnih sankcija, odnosno pritvora i drugih mjera, regulirana zakonima – Zakonom Bosne i Hercegovine o izvršenju krivičnih sankcija, pritvora i drugih mjera, Zakonom o izvršenju krivičnih sankcija u Federaciji Bosne i Hercegovine, Zakonom o izvršenju krivičnih i prekršajnih sankcija (u Republici Srpskoj), Zakonom o izvršenju krivičnih i prekršajnih sankcija (u Brčko distriktu). Tako su prava na prepisku zatvorenika i pritvorenika obuhvaćena ovim zakonima i podzakonskim aktima donesenim na osnovu zakona.

U Zakonu o izvršenju krivičnih sankcija FBiH, u članu 85, propisano je da osuđene osobe imaju pravo primati pismena od organa vlasti i drugih institucija, te upućivati im podneske u svrhu zaštite svojih prava i zakonom zaštićenih interesa, bez ograničenja i kontrole. U članu 86 propisano je da se osuđene osobe imaju pravo dopisivati s članovima svoje porodice bez ograničenja.

---

[1] Costello-Robets protiv Ujedinjenog Kraljevstva, presuda od 25. marta 1993. godine, stav 36

[2] Neimetz protiv Njemačke, presuda od 16. decembra 1992. godine.

[3] Evropski sud za ljudska prava je, u predmetu X i Y protiv Holandije (X i Y protiv Holandije, presude od 26. marta 1985. godine, stav 22, zaključio da je privatni život koncept koji obuhvata fizički i moralni integritet osobe uključujući i njen seksualni život.

[4] Evropski sud za ljudska prava je u svojoj praksi razmatrao razna pitanja vezana za prikupljanje podataka koje traži država, kao npr. pohranjivanje otisaka prstiju, fotografija i drugih ličnih podataka u policiji, pa čak i kada se radilo o tajnim podacima, zatim pitanja koja se odnose na medicinske podatke i vođenje medicinskih evidencija.

[5] Značajan predmet Evropskog suda u vezi sa ovim aspektom člana 8 Evropske konvencije o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda jeste Gaskin protiv Ujedinjenog Kraljevstva

[6] Stjerna protiv Finske, presuda od 25. novembra 1994. godine, serija A,

broj 299-B.

[7] Član 52 ZKP BiH, član 116 ZKP RS, član 66 ZKP FBiH i član 52 ZKP Brčko distrikta.

[8] Članovi 53-64 ZKP BiH, članovi 117-128 ZKP RS, članovi 67-78 ZKP FBiH, članovi 53-64 ZKP Brčko distrikta.

[9] Član 64 ZKP BiH, član 128 ZKP RS, član 78 ZKP FBiH, član 64 ZKP Brčko distrikta.

[10] Članovi 153 i 154 Porodičnog zakona FBiH.

[11] Zakon o zaštiti od klevete (Službeni glasnik RS, broj 37/01, Službene novine FBiH, broj 59/02 i Službeni glasnik Brčko distrikta, broj 14/03).

[12] Službeni glasnik BiH, broj 32/01.

[13] Članovi 1 i 3 Zakona o zaštiti osobnih podataka.

[14] Službeni glasnik BiH, br. 32/01

[15] Član 4 Zakona o centralnoj evidenciji i razmjeni podataka.

[16] Zakon o slobodi pristupa informacijama u Bosni i Hercegovini (Službeni glasnik BiH, br. 28/00), Zakon o slobodi pristupa informacijama u FBiH (Službene novine FBiH, br. 32/01), Zakon o slobodi pristupa informacijama u RS-u (Službeni glasnik RS, br. 20/01).

[17] Službeni glasnik BD, br. 36/04

[18] Član 212 ZKP BiH, član 227 ZKP FBiH i član 212 ZKP BD.

[19] Član 237 KZBiH,  član 350 KZ FBiH, član 367 KZ RS i član 344 KZ BD.

[20] Član 235 ZKP BiH, član 250 ZKP FBiH, član 243 ZKP RS, član 235 ZKP BD, član 119 Zakona o parničnom postupku FBiH i RS-a.

[21] Službeni glasnik BiH, br. 50/04.

[22] Odluka Ustavnog suda, broj AP 228/04 od 27. maja 2005. godine.

[23] Rješenje o neizvršenju odluke broj AP 228/04

[24] U FBiH se primjenjuje Zakon o ličnom imenu SRBiH (Službeni list SRBiH, br. 35/71, 38/86, 37/88 i 33/90), Zakon o ličnom imenu (Službeni glasnik RS, br. 27/93 i 15/00) i Zakon o osobnom imenu (Službeni glasnik Brčko distrikta, br. 8/02 i 29/05).

[25] Vidi, npr. član 5 Zakona o radu FBiH (Službene novine FBiH, br. 43/99).

[26] Službeni list SRBiH, br. 35/71, 38/86 i 33/90

[27] Službeni glasnik RS, br. 27/93 i 15/00

[28] Službeni glasnik Brčko distrikta, br. 8/02 i 29/05

[29] Član 2 Zakona o ličnom imenu (FBiH), Zakona o ličnom imenu (RS) i  Zakona o osobnom imenu (Brčko distrikt).

[30] Član 9 Zakona o ličnom imenu (FBiH), član 10 Zakona o ličnom imenu (RS) i član 9 Zakona o osobnom imenu (Brčko distrikt).

[31] Johnston i dr. protiv Irske, 18. decembar 1986. godine, serija A, broj 112. i Marckx protiv Belgije, 13. juni 1979. godine, serija A, broj 31.

[32] Član 141, stav 2, Porodični zakon FBiH.

[33] Član 86, stav 1 Porodičnog zakona u Republici Srpskoj.

[34] Član 160 Porodičnog zakona u Republici Srpskoj.

[35] Član 114 Porodičnog zakona FBiH.

[36] Član 145 Porodičnog zakona u Republici Srpskoj.

[37] Član 98 Porodičnog zakona u FBiH.

[38] Član 150, stav 1 Porodičnog zakona FBiH i član 94 Porodičnog zakona u Republici Srpskoj.

[39] Član 151 Porodičnog zakona FBiH i član 95 Porodičnog zakona u Republici Srpskoj.

[40] Olson protiv Švedske, presuda od 24. marta 1988. godine, stav 81.

[41] Niemietz protiv Njemačke, presuda od 16. decembra 1992. godine, A.256-B.

[42] Gillow protiv Ujedinjenog Kraljevstva, presuda od 24. novembra 1986. godine, A-109, str. 22-23.

[43] Stanarsko pravo je pravo trajnog i nesmetanog korištenja stana u društvenom vlasništvu kako je to propisano u Zakonu o stambenim odnosima (Službeni glasnik SRBiH, br. 14/84, 12/87 i 2/93).

[44] Zakon o vlasničko-pravnim odnosima (Službene novine FBiH, broj 6/98), Zakon o osnovnim imovinsko-pravnim odnosima (Službeni list SFRJ, broj 6/80) – zakon koji se primjenjuje u RS i Zakon o vlasništvu i drugim stvarnim pravima (Službeni glasnik BD BiH, br. 11/01, 8/03 i 40/04).

[45] Službene novine FBiH, broj 33/03

[46] Klass protiv Njemačke, presuda od 6. septembra 1978. godine, serija A, broj 28, stav 41.

[47] Christie protiv Velike Britanije, 27. juni 1994. godine, broj 21482/93, 78-A DR 119.

[48] Presuda od 21. februara 1975. godine, serija A, broj 18.

[49] Član 81 ZKP FBiH, član 131 ZKP RS i član 67 ZKP Brčko distrikta.

[50] Službeni glasnik Bosne i Hercegovine, br. 12/04